اغتشاش امر مالیه باعث اختلال ملک است

نگاهی به اولین بودجه مدرن ایران

شک نیست که ایرانیان باستان در زمان کورش نخستین بودجه مشخص و استاندارد جهان را نوشته و اجرا کرده‌اند. کورش هخامنشی می‌گوید: شبانگاه باید به این فکر بود که صبحگاهان چه کنیم و چون فردا رسید باید به این اندیشه باشیم که شب را چگونه صبح کنیم... .

روند بودجه‌نویسی در ایران به طور خلاصه به سه بخش تقسیم می‌شود: ایران باستان تا سلجوقیان، سلجوقیان تا انقلاب مشروطه و انقلاب مشروطه تاکنون. در دوره اول بودجه به شکل ابتدایی و ساده، فقط مدارکی دال بر تهیه و تنظیم دخل و خرج دولت‌ها بوده است. با این حال انجام تقسیمات کشوری، وضع قوانین مالیاتی، ایجاد گمرک و... نشان از نوعی برنامه‌ریزی استاندارد بودجه‌ای داشته است. در دوره دوم، حکومت سلجوقیان جهش مهمی در بودجه‌ریزی ایران به وجود آورد و برای نخستین بار حساب درآمدها و مخارج از هم جدا شد. سپس حکومت صفویان مالیات‌ها را به عنوان اصلی‌ترین منبع بودجه منظم و دسته‌بندی کرد. در زمان سلسله قاجار و تا پیش از انقلاب مشروطیت، مفهوم بودجه در ایران، همان دخل و خرج دولت بود که توسط افرادی به نام مستوفی نگهداری می‌شد. شاه شخصی به نام وزیر دفتر (و وزیر مالیه) را مامور تنظیم بودجه می‌نمود و پس از تائید، کتابچه‌های بودجه را با امضا و مهر شاه به مستوفیان ابلاغ و آنها اخذ درآمدهای بودجه از قبیل دریافت حقوق گمرکی از واردات و صادرات کالا و املاک زراعی به صورت یک‌دهم را آغاز می‌کردند. در زمان قائم‌مقام فراهانی و امیرکبیر برای اولین بار درآمدها و مخارج برای مصارف معین به صورت سیاهه‌نویسی در کتابچه‌های بودجه درج و پایه‌های نخستین بودجه نوین ایران ریخته شد.

● بودجه خونین

امسال بیش از یکصد سال تمام می‌شود که از تاریخ تصویب نخسین بودجه نوین ایران در مجلس شورای ملی که حاصل انقلاب مشروطه است، می‌گذرد. مرتضی قلی‌خان هدایت ملقب به صنیع‌الدوله، وزیر دارایی کابینه مستوفی‌الممالک در زمان مظفرالدین‌ شاه قاجار، سال ۱۳۲۸ هجری قمری مطابق با ۱۲۸۹ هجری شمسی نخستین لایحه بودجه نوین و استاندارد و امروزی ایران را به مجلس شورای ملی برد. در این بودجه برای اولین بار درآمدها و هزینه‌های دولت در سندی واحد درج و هر یک دارای ردیف شده بود. صنیع‌الدوله که نخستین بار کارخانه نساجی در ایران دایر و طرح راه‌اندازی راه‌آهن سراسری را پیشنهاد کرده بود، مقدمه جالبی بر نخستین بودجه ایران نوشته و بر ضرورت خارج کردن دخل و خرج عمومی از دست شاه و قرار دادن آن در دست نمایندگان مردم تاکید می‌کند. بودجه او براساس اصول فنی تنظیم شده بود، به درآمد منابع طبیعی اتکایی نداشت و اصل وحدت بودجه در آن رعایت شده بود. این بودجه دارای درآمدی به میزان ۱۴ میلیون و ۱۱۶ هزار و ۶۰۰ تومان و هزینه‌هایی به مبلغ ۱۴ میلیون و ۶۱۸ هزار تومان بوده و جالب اینجاست که نخستین بودجه ایران کسری به مبلغ ۵۰۰ هزار تومان داشته است! عمده‌ترین بخش درآمد این بودجه از راه اخذ مالیات کشاورزی تامین می‌شد. درمقدمه نخستین بودجه ایران آمده است: پوشیده نیست که مالیه مملکت به منزله خون است در بدن، همچنان که فساد خون اسباب بروز مرض می‌شود، اغتشاش امر مالیه هم باعث اختلال امور ملک است. متاسفانه دولت ایران سال‌هاست گرفتار این اختلال و مرض مالی است... به موجب حساب دقیق بنده تعیین کرده‌ام که هر نفری از افراد سکنه ایران ۱۵ قران کرایه تجارت خارجه، یعنی کرایه امتعه‌ای که از خارجه به ایران وارد می‌شود و از ایران به خارجه می‌رود، می‌دهد و اهالی شهرها علاوه بر این، سری شش تومان روی هم کرایه مایحتاج داخله خود را می‌دهند. به ساخته شدن راه‌آهن میان شهرها، این کرایه نصف می‌شود، یعنی شهرها پس از دایر شدن راه‌آهن کلیتا سری چهار تومان تقریبا کرایه خواهند داد و عموم اهالی سری ۷۵۰۰ دیناری...».

با این حال صنیع‌الدوله مجال تصویب این لایحه را نیافت و هنگام ورود به یکی از جلسات مجلس شورای ملی برای دفاع از این لایحه به ضرب گلوله یک تبعه گرجی ترور شد و به قتل رسید، اما نمایندگان وقت مجلس به این بودجه رای مثبت دادند تا در سال ۱۲۹۰ که امسال ـ ۱۳۹۱ ـ یکصد سالگی آن تمام می‌شود، بودجه خونین صنیع‌الدوله اولین راهبرد نوین دخل و خرج یکساله ایران باشد.

● پس از صنیع‌الدوله

پس از صنیع‌الدوله، مستشاران خارجی کار تدوین بودجه ایران را ادامه دادند. مورگان شوستر آمریکایی در کسوت خزانه‌دار کل کشور، برنارد بلژیکی و میلسبوی آمریکایی هر یک سعی در تنظیم و سر و سامان دادن به بودجه ایران البته به گونه‌ای اهداف دولت‌های متبوع‌شان را تامین کند، کردند. تلاش‌هایی که با دسیسه استعمار انگلیس و روس عمدتا به ناکامی کشیده شد، ناکامی‌ای که بوی خون و باروت استعمار از آن به مشام می‌رسد و آنچه میراث از آن بر جای مانده، نگاه سیاسی به بودجه است که تا به امروز ادامه دارد.