راهکارهایی برای کاهش آسیب های سیل

به مناسبت هفته کاهش اثرات بلایای طبیعی

مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۲۲ دسامبر ۱۹۸۹ میلا دی با تصویب قطعنامه ای دومین چهارشنبه اکتبر هر سال را «روز جهانی کاهش اثرات بلا یای طبیعی» نامگذاری کرد. در کشور ما نیز ۱۸ تا ۲۵ مهرماه هر ساله هفته کاهش اثرات بلا یای طبیعی نامگذاری شده است.

پدیده سیل از جمله این بلا یای طبیعی و خانمان برانداز است که باید در جهت کنترل آن اقدام شود. در واقع سیل پدیده ای طبیعی است که جوامع بشری آن را به عنوان یک واقعه اجتناب ناپذیر پذیرفته اند اما رخداد، میزان و تکرار سیل ناشی از عوامل متعددی است که بسته به شرایط اقلیم، طبیعی و جغرافیایی هر منطقه تغییر می کند.

آنچه در سیل مهم به شمار می رود، مدیریت بحران است. در حقیقت مدیریت سیلاب به فرآیندهای فراگیری در مهار سیل اطلا ق می شود که گسترش سیلا ب و خسارت ناشی از آن را تعدیل می کند. مهار سیلاب شامل فرآیندهای خاصی است که با فراهم آوردن و بهره برداری از سازه های طراحی شده اثرات تخریبی سیل را رفع یا کاهش دهد که این امر با انحراف، محدودسازی یا نگهداری جریان سیلاب تا حدی که از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر باشد، انجام می شود که می توان از دو روش استفاده از منابع و امکانات موجود که شامل اصلا ح مسیر طبیعی رودخانه از طریق افزایش ظرفیت آبگذری رودخانه با لا یروبی، احداث مخا زن ذخیره سیلاب، استفاده از پروژه های تغذیه مصنوعی و پخش سیلا ب در منطقه، اجرای مناسب سازه های تقاطعی با احتساب ظرفیت آبگذری مناسب و با دبی طراحی با دوره بازگشت حداقل ۵۰ ساله و آبخیزداری که شامل آبخیزداری، اصلا ح و تغییر کاربری اراضی، احیا» جنگل ها و ایجاد پوشش مناسب از رستنی ها و گیاهان چند ساله را می توان از روش های مهار سیلا ب نام برد.

همان طور که گفته شد یکی از راه های مهار سیل حافظت و احیا» پوشش گیاهی است که در این میان پوشش گیاهی جنگل به دلیل محدود کردن پدیده فرسایش و تاخیر در جریان سطحی تاثیر به سزائی در کاهش خسارت و خطرپذیری ناشی از این عوامل دارد. براساس آمار تخریب جنگل ها در سی سال اخیر حدود ۲۲۵ میلیون متر مکعب بوده، که نه تنها ارزش اقتصادی خسارت زیادی به کشور وارد می شود بلکه خسارت ناشی از جاری شدن سیل و همچنین طوفان، فرسایش خاک و... غیر قابل تصور است. عدم مدیریت موجودات زنده و افسار گسیختگی طبیعت شده است. جنگل می تواند سنگین ترین رگبارها را تحمل کند، آب باران را در خود نفوذ دهد و از جاری شدن سیل بر سطح زمین جلوگیری کند. نتایج نشان داده که تخریب جنگل تا ۸۰ درصد باعث تشدید سیلا ب شده است.

از این رو با توجه به نقش حساس پوشش گیاهی جنگل در حفاظت از آب و خاک و کاهش پدیده سیل یکی از راهکارهای موثر برخورداری از این خاصیت جنگل ها افزون بر حفاظت و احیا» جنگل های طبیعی، احداث جنگل های مصنوعی و دست کاشت به ویژه در مناطق سیل خیز است. زیرا ایجاد جنگل های مصنوعی برای کنترل هرز آب و جلوگیری از فرسایش خاک ایده ال به نظر می رسد و تجدید حیات جنگل از اهمیت بیشتری برخوردار است. زیرا این امر خود مانعی در راه بهره برداری مکرر از محصولا ت جنگلی، چرای دام و سایر موارد است. در حالی که هزینه نگهداری و حفاظت از انواع دیگر پوشش های نباتی معمولا گران و استفاده مکرر و زیاده از این منابع ممکن است باعث نابودی بیشتر وضعیت هیدرولوژی شود. برخی از متخصصین هیدرولوژی جنگل معتقدند که سیلا ب در اراضی جنگلی تولید نمی شود و می توان گفت عدم وجود گیاه و نبات در سطح خاک، انتقال رسوب را آسان تر می سازد.

اما فرسایشی که برخی مواقع پس از برش جنگل و استفاده از اراضی حاصله تولید می شود، نقش اصلی جنگل ها را در سیلاب دهی نشان می دهد. یکی از گزارش های طرح ملی آمادگی و کنترل سوانح طبیعی کشور ایران در ۲۵ سال گذشته با ۹۶۷ سیل روبه رو بوده که از این میان ۱۱۷ سیل بسیار مهم و با خسارات و تلفات فراوان همراه بوده است. طی این سال ها به طور متوسط با ۳۹ سیل در سال، ۹۱۶ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان به کشور خسارت وارد شده است که متوسط خسارت سالا نه ۳۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان بوده است. طی ۲۵ سال گذشته ۴۲/۵ میلیون نفر از جمعیت کشور تحت تاثیر سیل بوده اند. طی این مدت دو میلیون و ۸۹۲ هزار و ۴۰۰ نفر بی خانمان شده و سالا نه به طور متوسط ۵۰۰ واحد مسکونی ویران و یا آسیب دیده است.

همچنین بررسی آمارها نشان می دهد که طی پنجاه سال اخیر خسارات ناشی از سیل در کشور رشد ۲۵۰ درصدی داشته است. بر طبق آمار سازمان جنگل ها و مراتع کشور، حدود ۹۱ میلیون هکتار از اراضی کشور در زمره مناطق سیل خیز کشور است. بررسی طرح های پیشگیری از سیل در کشور نشان می دهد که یک راه حل مشخص برای تمام نقاط سیل خیز کشور قابل اجرا نیست ولی با توجه به پیشرفت علم و دستیابی به اطلا عات مختلف مانند داده های هواشناسی، نوع خاک، پوشش زمین، تغییرات کاربری زمین و غیره می توان راه حل هایی را جهت پیشگیری و مهار سیل و حتی کاهش خسارات ناشی از آن انجام داد. یکی از ابزارهای قدرتمند در زمینه پیش بینی و کاهش خسارت ناشی از سیل، می تواند اجرای طرح هایی مانند طرح های حفاظت و احیا» جنگل های طبیعی و احداث جنگل های مصنوعی باشد که می تواند برخلا ف طرح هایی مانند احداث سد بدون آسیب به اکوسیستم طبیعی در کنترل سیل موثر باشد.

نویسنده : معصومه منظمی

کارشناس ارشد جنگل داری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان سمنان