حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)

حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه روز چهارشنبه ۱۸ ذیحجه ۱۲۸۳در روز عید غدیر در تهران متولد شد. جدّش میرزا عبدالله نوری منشی مخصوص عباس‌ میرزا نایب‌السلطنه بود و پدرش میرزا …

حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه روز چهارشنبه ۱۸ ذیحجه ۱۲۸۳در روز عید غدیر در تهران متولد شد. جدّش میرزا عبدالله نوری منشی مخصوص عباس‌ میرزا نایب‌السلطنه بود و پدرش میرزا محمد خان رئیس ملقب به صدیق‌‌الملک در دورۀ سلطنت فتحعلی‌ شاه قاجار از سال ۱۲۳۹ قمری وارد خدمات دولتی شد. در سال ۱۲۶۸ ق به وزارت خارجه راه یافت و سالها سمت معاونت و کفالت داشت. وی در ۱۷ ذیحجه ۱۳۱۷ فوت کرد.

میرزا حسن تحصیلات مقدماتی را نزد میرزا لطفعلی خان صدر‌الافاضل و سید احمد ادیب ‌پیشاوری آموخت و سپس وارد دارالفنون شد و مدتی نیز در مدارس دینی به آموختن مقدمات عربی، ادبیات فارسی و دوره‌ای از فقه و اصول و حدیث پرداخت.

اسفندیاری در سال ۱۳۰۲ق وارد خدمت وزارت امور خارجه شد. از سال ۱۳۰۳ق تا ۱۳۰۷ق با سمت نایب سفارت در برلن مشغول خدمت شد در این دوران زبان آلمانی را فرا گرفت. وی در سال ۱۳۰۷ق هنگام مراجعت به تهران به مناسبت ایام حج به مکه معظمه و از آنجا برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفت. پس از مراجعت به تهران در سال ۱۳۰۷ق به ریاست اداره دول غیرهمجوار و اداره ملل متنوعه منصوب گردید در این سمت بود که در سال ۱۳۱۰ق به لقب «محتشم‌السلطنه» ملقب گردید. و اندکی بعد به عنوان جنرال قونسول مأمور بمبئی شد.

در سال ۱۳۱۵ق پس از مراجعت از بمبئی، معاونت وزارت امور خارجه به او محوّل شد و نیز عنوان «مترجمی حضور همایون»، در دربار مظفرالدین‌شاه به وی اعطا گردید. در سفر سوم مظفرالدین‌شاه به اروپا به عنوان نماینده وزارت خارجه از ملتزمین رکاب بود. او در این سفر همه جا در صف همراهان شاه بود ولی در مهمانیهای رسمی مشروب الکلی نمی‌خورد.

پس از صدور فرمان مشروطه برای تنظیم نظامنامه انتخابات دعوت شد و در این کار با صنیع‌الدوله، مخبرالسلطنه، مشیرالملک و مؤتمن‌الملک همکاری کرد. بعد از افتتاح مجلس شورای‌ ملی به سمت معاون ریاست وزرا برگزیده شد و نخستین هیئت وزیران حکومت پارلمانی از طرف مشیرالدوله به مجلس معرفی کرد. در کابینه میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم، محتشم‌السلطنه به کفالت وزارت داخله برگزیده شد. وی در اواخر کابینه اتابک در سال ۱۲۸۶ برای رفع اختلاف مرزی ایران و عثمانی به ریاست هیئتی عازم ارومیه شد و پس از چندی از طرف محمدعلی‌شاه فرمان حکومت ارومیه به نام وی صادر شد.۱

محتشم‌السلطنه از سال ۱۲۸۷ تا ۱۳۰۵ هشت بار، (با ترمیم کابینه‌ها یازده بار) به مقام وزارت رسید. در سال ۱۲۹۸، وثوق‌الدوله (ریاست وزرا) قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت انگلستان منعقد کرد. رجال پاک‌اندیش منجمله محتشم‌السلطنه این قرارداد را استعماری و ناقض استقلال سیاسی ایران دانستند و به مخالفت با آن پرداختند. وثوق‌الدوله برای سرکوب مخالفان محتشم‌السلطنه اسفندیاری، صادق مستشارالدوله، اسماعیل ممتازالدوله، مرتضی ممتازالملک و حاج معین‌التجار بوشهری را به کاشان تبعید کرد.

پس از کناره‌گیری وثوق‌الدوله تبعیدشدگان به تهران بازگشتند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند. بار دیگر در کودتای ۱۲۹۹ در زمان سید ضیاء طباطبایی همراه با شصت نفر دستگیر و زندانی شد. محتشم‌السلطنه در دوره‌های سوم، هشتم، نهم، دهم، یازدهم، دوازدهم و سیزدهم نماینده تهران در مجلس شورای‌ ملی بود. وی از دورۀ دهم تا سیزدهم ریاست مجلس شواری‌ ملی را بر عهده داشت.

حاج محتشم‌السلطنه غیر از مشاغل مهم سیاسی به امور فرهنگی و اجتماعی نیز علاقه‌مند بود. در مهر ماه ۱۳۱۳ که جشن هزارۀ فردوسی تشکیل شد محتشم‌السلطنه رئیس کنگره بود و در سال ۱۳۱۴ که فرهنگستان برای احیا زبان فارسی تشکیل شد از اعضای پیوسته فرهنگستان بود. در سال ۱۳۱۶ به ریاست هیئتی برای شرکت در مراسم تاجگذاری ژرژ ششم، پادشاه انگلستان به لندن رفت. در فرانسه با رئیس جمهور آن کشور و در آلمان به اتفاق محسن رئیس وزیر مختار ایران در آلمان با هیتلر دیدار و گفت‌و‌گو کرد.

اسفندیاری فرزندان متعددی داشت که معروف‌ترشان فتح‌الله نوری ‌اسفندیاری، سالها وزیر مختار ایران در واشنگتن بود، فرزند ارشدش میرزا مهدی خان نصیرالسلطنه در دورۀ چهارم نماینده بابل و مدتی هم استاندار کرمان بود و در سال ۱۳۱۳ درگذشت. همسر وی یکی از نواده‌های میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین ‌شاه است. سرانجام محتشم‌السلطنه روز شنبه پنجم اسفند ۱۳۲۳ درگذشت و در حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

اسفندیاری بر خلاف سایر رجال سیاسی ایران ثروتی نداشت و چندان ارثیه‌ای از خود باقی نگذاشت. محتشم‌السطنه تألیفات متعددی داشت. مهمترین آثارش عبارتند از: ترجمه قواعد الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام علامه حلی، ترجمه و تحشیۀ فصوص‌الحکم محیی‌الدین ابن عربی، ترجمه شرایع محقق، اخلاق محتشمی و کشکول محتشمی.۲