از غارهای لرستان تا شکوه میدان نقش جهان

بررسی اجمالی نقاشی ایران از دیرباز تا کنون

قدیمی ترین آثارنقاشی ایران بر دیوار های غار لرستان به دست آمده که بیش از ۱۲هزار سال پیش قدمت دارند؛ اما بیشتر نقاشی های به دست آمده ایران روی سفالینه ها است . نقش هایی که در سیلک کاشان و شوش بر سفالینه ها به دست آمده ، شکل هایی از حیوانات و طبیعت ، که بسیار ساده و هندسی ترسیم شده اند . با توجه به این که خط از نقاشی به وجود آمده ، این نقش ها هم چیزی شبیه خط بوده اند.در دوران هخامنشی کاشی کاری و نقش برجسته های فراوانی در تخت جمشید که نام اصلی آن «پارسه» بوده وجود دارد اما نقاشی ای وجود ندارد . ازخصوصیات سبک این دوره تقارن است و نشان دادن عظمت و جلال. در دوره سلوکی و اشکانی آثاری در سیستان یافت شده است که از خصوصیات آنها،استفاده از رنگ های تخت و بدون سایه روشن و با قلم گیری سیاه رنگ در کشیدن فیگورها است . چون اشکانیان از نژاد یونانی بودند پس هنر این دوره از هنر یونانی اثر گرفته است. ساسانیان چون خود را وارث فرهنگ هخامنشی می دانستند ، خصوصیات آنها شبیه به دوره هخامنشی است با این تفاوت که نقش های دوره ساسانیان روایتی بودند اما هخامنشی حالت نمادین داشته اند . اما نکته مهم در این دوره ادعای پیامبری مانی و مزدک است که ابزار مانی نقاشی بوده و از کتاب او که ارژنگ نام دارد و صفحاتی باقی است و نشان دهنده وضعیت نقاشی در این دوره است . با مقایسه آثار این دوره با دوره اسلامی می توان این فرض را داشت که نقاشی های این دو دوره با هم پیوندهایی داشته اند.

در زمان تیمور و پس از آن در دوره شاهرخ و فرزندانش، بر اثر علاقه و تشویق آنان و اهمیتی که به هنر و هنرمند می دادند هنر نقاشی به اوج شکوفایی خود رسید. آثار ارزنده و ذی قیمتی در دوره بایسنغر پدید آمد که مهم ترین آن، تصاویر شاهنامه است. در این دوره دیگر چشم و ابرو به شیوه چینی ساخته نمی شد. از علل شکوفایی نقاشی در این دوره یکی علاقه سلاطین صفویه بود که بر اثر آن پایتخت ایران در شهرهای تبریز، قزوین و اصفهان مرکز هنر و هنرمندان کشور گردید و شاه اسماعیل، بهزاد را به ریاست کتابخانه سلطنتی منصوب نمود و در مکتب او شاگردان زیادی تربیت یافتند. از مهمترین آنها می توان «میرک اصفهانی» را نام برد. تابلوی او به نام «مجنون» در میان وحوش، شهرت بسزایی دارد. شاه طهماسب صفوی نیز خود نقاش چیره دستی بود که از استادانی چون بهزاد و سلطان محمد نقاش تعلیم دیده بود. از ویژگیهای نقاشی صوفیه پوشش لباس، به خصوص پوشش سر با کلاههایی همانند عمامه بوده است. از آثار بسیار نفیس و معروف این دوره، خمسه نظامی است که به خط نستعلیق بسیار خوش با قلم استاد محمود نیشابوری، برای شاه طهماسب صفوی نوشته شده است و در آن، ۱۴ مجلس نقاشی نفیس وجود دارد. این نقاشی های زیبا اثر بزرگترین نقاشان زمان مانند میرک اصفهانی، نقاش معروف زمان شاه طهماسب و سلطان محمد، نقاش معروفی که مدیریت هنرستان نقاشی تبریز را به عهده داشته و چند استاد معروف دیگر می باشد. این کتاب نفیس و بی نظیر مثل بسیاری از آثار هنری ایران از ارزشمندترین اشیاء موزه بریتانیا در انگلستان است. از آثار بزرگ دیگر در این دوره، «شاهنامه طهماسبی» است. این شاهنامه بنا به خواست و علاقه شاه طهماسب صفوی نوشته شده و حاوی بیش از ۲۵۰ تابلو نقاشی نفیس است که می توان آن را نگارخانه ای متحرک نامید. این کتاب، مجموعه ای از مینیاتورهای استادان معروف و هنرمندان افتخاربرانگیز ایرانی است.

طراحی و اسلوب اصلی این تابلوها را نقاشان نامدار آن زمان ترسیم نموده و بقیه کارهای آن را شاگردان مورد اطمینان به اتمام می رسانیدند و در پایان نیز، استاد بر کار آنها نظارت می کرد و اگر نقصی مشاهده می نمود مرتفع می ساخت. از جمله ویژگیهای نقاشی مینیاتور ایرانی در این تصاویر کاربرد رنگهای موزون، ترسیم پرندگان و حیوانات و درختان، آسمان طلایی رنگ، آبهای نقره ای فام، سروهایی به رنگ سبز تیره، درختان با شکوفه های سپید، اسبهای ابلق در صحاری زردرنگ و گروههای مردم در لباسهای سرخ و قرمز و نیلی است که با هم، هماهنگی چشم نوازی دارند.در عهد صفویه آمیزه ای از اسلوبهای اروپایی و ایرانی در نقاشی ها مشاهده می شود زیرا در این دوره برای اولین بار نقاشان اروپایی به ایران اعزام شدند. مخصوصاً در زمان شاه عباس نقاش معروفی به نام یوحنّا از هلند به اصفهان آمد و در خدمت شاه عباس به کار گمارده شد، و نقاشان ایرانی را تحت تأثیر قرار داد چنان که در تصاویر دو کاخ معروف شاه عباس در اصفهان یعنی عالی قاپو و چهلستون طرح و اسلوب اروپاییان دیده می شود که با نقاشی و مینیاتور ایرانی آمیخته است.در دوره سلجوقی در کنار نقّاشی و گچ بری روی دیوارهای کاخ ها، مصوّرسازی کتب به شیوه ای خاص و با ویژگی هایی بیشتر ایرانی و با توجّه به دوری از خصوصیّات شیوه عبّاسی با رونق فراوان رواج داشت. ضمن این که نفوذ نگارگری مانوی در آثار مصوّر این دوره مشاهده شدنی است. در دوره ی سلجوقیان آثاری هم چون رساله صورالکواکب از حسن بن الرحمن بن عمر صوفی، اندرزنامه به سال ۴۸۳ ه.ق، مفیدالخاص از محمّدبن زکریای رازی در مورد خواص گیاهان و دفع بیماری های گوناگون، خواص الاشجار، طب جالینوس،سمک عیّار و کلیله و دمنه مصوّرسازی شدند.

برخی از ویژگی های نقّاشی سلجوقیان، به خصوص در نقّاشی های سمک عیّار، هم چون تزیینات لباس ها، پرداخت صورت ها و ترکیب افراد در کادر، نوع خط و کادر افقی تصویر اجرا شده است. ضمن این که هم چنان شاهنامه فردوسی یکی از کتاب هایی است که در میان کتب تصویرسازی شده قرار دارد. در نقّاشی به شیوه سلجوقی نقوش و تزیینات بر روی زمینه رنگ آمیزی شده، که معمولاً قرمز است، اجرا می شدند. لباس ها عمدتاً با گل و گیاه و نقش هایی به شیوه اسلیمی تزیین گردیدند.

تقریباً از همین دوره هنرمندان ایرانی دریافتند که تزیین افراطی لباس ها از نظر بصری می تواند انجام نگیرد، زیرا اگر لباس ها یک رنگ و تخت اجرا شوند به دلیل سادگی و یکپارچگی در زمینه خود که معمولاً پر از تزیینات است بهتر نشان داده می شوند. بنابراین به تدریج تزیینات و نقوش لباس ها به سلاح ها و ادوات جنگاوران هم چون زین و ملحقات آرایشی اسب ها انتقال یافت. در نقّاشی های دوره سلجوقی، به خصوص در مصوّرسازی تزیینی قرآن ها، کاغذ به جای سطوح ساخته شده از پوست رواج یافت. خط نسخ نیز به صورت عام متداول شد، هر چند که پیش تر نیز از نسخ استفاده می شد، امّا در این دوره از خط مذکور استفاده بیشتری گردید. در تلفیقی از خط و نقّاشی، نوک خطوط مکتوب به سر انسان ها ختم می شد و یا با نقوش و حیوانات در می آمیخت.پس از تسلط حاکمان اموی و عباسی بر ایران نقاشی دچار نوعی تناقض گردید، حاکمان اموی و عباسی به استناد اینکه تصویر سازی در اسلام حرام است از رشد نقاشی در میان مردم جلوگیری کرده و برای هنرمندان ممانعت هایی به وجود آورده اند. در حالی که در کاخهای خود از نقاشی و حتی تصویر انسان استفاده می کردند و در حقیقت آنها به نوعی نقاشی را به انحصار خود در آوردند.نمونه هایی در کاخ سلجوق خاقانی از عهد عباسیان بدست آمده، این نکته کاملا آشکار در این نقاشی از رنگهای ساده استفاده شده است و به سبک نقاشی مانویان (آیین مانی ) در پیرامون طرح اصلی خطوط تیره رنگ به کار رفته است .

مهدی فرخی