پیشینه تاریخی زعفران

زعفران از گیاهان بومی ایران است که سرزمین اصلی آن از زمان حکومت مادها در دامنه کوههای الوند در همدان و حوالی آن بوده است گفته می شود ایرانیان نخستین قومی بوده اند که این گیاه ارزشمند را شناخته و به کشت و پرورش آن پرداخته اند

زعفران از گیاهان بومی ایران است که سرزمین اصلی آن از زمان حکومت مادها در دامنه کوههای الوند در همدان و حوالی آن بوده است. گفته می شود ایرانیان نخستین قومی بوده اند که این گیاه ارزشمند را شناخته و به کشت و پرورش آن پرداخته اند. قدیمی ترین اثری از زعفران که در تاریخ مدون ایران به چشم می خورد اشاره ایست که آشیل نمایش نامه نویس سده های قبل از میلاد یونان به رنگ زعفرانی جوراب داریوش کبیر می نماید.

به شواهد تاریخ در تمام دوره های هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان زعفران در غرب فلات ایران کشت می شد و به مصرف می رسید. ولی با آغاز لشگرکشی اعراب سفر تاریخی خود را آغاز کرد.نخست راهی اصفهان گردید و از آنجا به قم و طبرستان رسید تا از هشتصد سال قبل که در شرق فلات ایران مامن امنی جست و به آن طبیعت خشک و کم آب خو گرفت و بدست توانای مردمان آن سرزمین از نسلی به نسل دیگر حفظ گردید و برای امروز باقی ماند.

موارد عمده استفاده از زعفران در آن زمان به شرح زیر بود:

▪ به عنوان یک ماده رنگی در حاشیه لباس بزرگان روم و سایر تزئینات رنگی به کار می رفت.

▪ به عنوان عطر همراه با سایر عطرها در سالنها، دادگاهها، تاترها و حمامها مورد استفاده قرار می گرفت.

▪ به عنوان دارو توسط پزشکان تجویز می گردید.

▪ در موارد خوراکی به خاطر عطر و طعم آن مورد استفاده واقع می شد.

در ایران باستان نیز در مجالس جشن و سرور همراه با دیگر عطرها به کار می رفت .به عنوان مواد آرایشی توسط همسر امپراتور و سایر بزرگان مورد استفاده قرار می گرفت و برای تحفه و پیشکش در ردیف زر و درهم بخشیده می شد. در ایران رسم زعفران پاشی در مراسم استقبال از بزرگان و فاتحان معمول بود از آنجا که یونان، روم و مغولستان از دیر باز در ارتباط و غالبا در ستیز بودند گفته می شود که ایرانیان زعفران را به روم و یونان شناساندند. در حمله مغول به ایران زعفران به چین راه یافت. سپس از آندلس(اسپانیا) توسط اعراب و مسلمانان ایرانی تبار در قرن دهم کشت و زعفران در این کشور رواج یافت. در قرن هجدهم کشت زعفران در ناحیه WALDEN در انگلستان رواج یافت و امروزه این محل به نام Saffron Walden معروف است.

به نظر می رسد که در جریان لشگرکشی مسلمانان به کشمیر کشت زعفران هندوستان نیز معمول شد زیرا که در منابع قبل از اسلام از کشت و تولید زعفران دراین کشور سخنی به میان نیامده است. در هندوستان از زعفران در مصارف خوراکی و آرایشی استفاده می شده است و زنان هندی خالی زعفرانی بر پیشانی می گذارند.

در عصر هخامنشیان به کشاورزی و باغداری توجه خاصی می شده و داریوش شخصا به کشت و کار گیاهان علاقمند بوده است. در آن زمان کیمیا گری و دارو سازی ترقیات زیادی کرده و از آنجمله معجونی برای رفع خستگی بزرگان می ساختند که از زعفران و هل و دارچین با خواص مفرح و تقویت کننده تهیه شده بود. از زعفران در تهیه نوعی نان مخصوص برای درباریان استفاده می شد.

در دوره پارتها ایران از نظر اقتصادی رابطه خود را با بابل، سوریه و فلسطین تقویت نمود و زعفران را به این کشور ها صادر کرد.

زنان خوش پوش پارتی معجونی از نوعی شیره گیاهی همراه با چربی تن شیر و زعفران و شراب خرما تهیه کرده جهت آرایش استفاده می نمودند. در دوره ساسانیان از زعفران علاوه بر مصارف خوراکی و درمانی و آرایشی، در رنگ کردن ابریشم و پارچه و الیاف فرش استفاده می شده است. علاوه بر این از زعفران در تهیه کاغذهای رنگین استفاده می شده و نامه های درباری بر کاغذهای آغشته به گلاب و زعفران تحریر می گردیده است. بنابراین ملاحظه می گردد که زعفران در یک دوره طولانی ۲۵۰۰ ساله به عنوان یک عنصر رنگی و عطری در متن زندگی روزمره ایرانیان حضور دائم داشته و به همان بندها، پل ها، تخت جمشیدها و مسجد ها به صورت یک میراث فرهنگی باقی مانده است. با این تفاوت که ابنیه تاریخی آثاری جامدند و ثابت و این یکی اثریست جاندار و متحرک که برای حفظ و بقای خود سفری چند ساله و طولانی غرب به شرق را نیز متحمل گردیده است.

● ویژگیهای گیاهشناسی

بررسی ویژگیهای گیاه شناسی زعفران به شناخت بهتر علمی این محصول پر ارزش کمک می کند . زعفران دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که آنرا از سایر گیاهان متمایز می سازد. در زمانی که کمتر از گل و گلزار اثری است و دست سرد طبیعت گرمای هستی هر گل و گیاهی را گرفته است، گل زیبای زعفران نیمه شب از دل سرد زمین سر بر می آورد و عطر گرم و نشاط آفرینش را نثار نسیم سرد صبحگاهی می کند.

این گیاه در پاییز، قبل از آنکه برگ کند گل می دهد و کم کم برگهای سبز تیره اش بالا می آید و در کنار گلهای زیبای بنفش رنگ جلوه ای از حیات به زمین بی رمق می بخشد، بگونه ای که این جلوه زیبا موجب می شود انسان سوز زرمای پاییز را از یاد ببرد.

زعفران با این همه شکوه و زیبایی گیاهی است کم توقع و یا و یاور محرومان، زیرا در بین گیاهان زراعی ایران مناسب ترین گیاه برای نقاط محروم و دورافتاده کشور است. چرا که اغلب مناطق زعفران کاری کشور در فواصل زیادی از مرکز واقع شده و این مناطق فاقد استعدادهای صنعتی و تولیدی دیگری می باشند و چون در محدودیت شدید ادواری آب کشاورزی نیز بسر می برد برای مناطق خشک و کم آب خراسان مرکز جنوبی محصولی استراتژیک محسوب می گردد. ویژگیهای خاص این محصول عبارتند از : نیاز به آب کم، امکان بهره برداری به مدت ۵ تا ۷ سال در یک نوبت کاشت، ماندگار بودن محصول به مدت طولانی، سهولت حمل و نقل، عدم نیاز به تکنولوژی پیچیده در زمان کاشت،داشت و برداشت و آبیاری آن در زمانهای غیر بحرانی نیاز آبی سایر گیاهان.

زعفران ساقه حقیقی ندارد .دارای ساقه زیرزمینی یا بنه معروف به پیاز زعفران است. پیاز زعفران مدور، سخت، گوشتدار و سفید رنگ می باشد. پوشش پیازها متشکل از الیافهای طول موازی و برنگ قهوه ای است. قطعات پوششی از قاعده پیاز می رویند و در بالای پیاز به صورت قطعات باریکی در آمده از جوانه های راسی پیاز محافظت می کنند.

در راس پیاز بستگی به شادابی و درشتی آنها از ۱ تا ۴ جوانه راسی مشاهده می شود . وظیفه این جوانه ها ایجاد گل و برگ می باشد. چون به طور معمول جوانه های راس ایجاد برگ و گل می کنند، پیازهای جدید اغلب در بالای پیاز های قبلی و به تعداد کمتر در اطراف و قاعده پیازهای قبلی به وجود می آیند. به همین دلیل با وجود اینکه پیازهای در عمق نسبتا زیادی بین ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر از سطح زمین کشت می شوند لیکن هر ساله پیازهای جدید به سطح خاک نزدیکتر می گردند. درشتی پیازهای زعفران از یک نخود تا یک گردو و وزن آنها بین ۱ تا ۲۰ گرم می باشد. پیاز زعفران طعم سیب زمینی خام دارد که ابتدا شیرین به نظر می رسد وسپس به تلخی می گراید.

ریشه های زعفران افشان و کوتاه بوده و به خاک عمیق و حاصلخیز و سبک برای رشد و نمو پیاز و عملکرد بهینه نیاز دارد.

گل زعفران نخستین اندامی است که در اوایل پاییز پدیدار می گردد. در سال نخست کشت به علت ضعف پیازهای و عدم استقرار کامل آنها در خاک جوانه های گل توان لازم برای رویش ندارند و برگها هم دیرتر از معمول ظاهر می شوند.

پوشش گل از سه کاسبرگ و سه گلبرگ بنفش رنگ تشکیل شده است. کاسبرگ ها و گل برگها همرنگ می باشند به گونه ای که تشخیص کاسبرگها از گل برگ ها کار ساده ای نیست تعداد پرچمها سه و طول پرچمها دو برابر سباک است. سباک زعفران زرد رنگ می باشد. تخمدان گل زعفران در داخل چمچه و در چند سانتی متری سطح خاک قراردادرد که در اوایل بهار به سطح خاک نزدیک می شود. خامه میله باریک و بلندی است که از روی تخمدان بیرون آمده از داخل چمچه می گذرد و در داخل گل به سه کلاله خوشرنگ قرمز عنابی ختم می شود. طول خامه بین ۷ تا ۱۰ سانتی متر و طول هر رشته کلاله در حدود ۲ تا ۳ سانتی متر است . هر رشته کلاله بوقی شکل بوده که قسمت ازاد آن دهانه بوق را تشکیل می دهد. دهانه بوق دندانه دار و پهن به عرض ۳ تا ۴ میلی متر است قسمت مورد استفاده زعفران همین کلاله سه شاخه می باشد که به هنگام برداشت میله خامه نیز با آن همراه است.

برگها قاعدتا بعد از ظهور گلها ظاهر می شوند، مگر آنکه در آبیاری زعفران تعجیل شود، در این حالت برگها ممکن است از گلها زودتر پدیدار شوند.زعفران فاقد ساقه هوایی است از اینرو مزرعه زعفران به چمنزاری می ماند که بوته های چمن به ارتفاع نسبتا زیادی روئیده باشند. برگهای زعفران سرنیزه ای و باریک بوده و به طول ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر می رسند. رنگ روی برگها سبز تیره و رنگ زیر سبز روشن است.

مجموعه برگها( ۱۰ تا ۱۱ برگ ) و گلهای مربوط به یک جوانه راسی در داخل یک چمچه دو کفه ای سفید رنگ قرار دارند. چمچه ها عهده دار وظیفه حفاظت از اندامهای رویشی و زایشی می باشند. چمچه ها نخستین اندامی هستند که سط خاک را می شکافند و سر از خاک بیرون می آورند. گلها پس از چند روز از درون چمچه ها به صورت غنچه بیرون می آیند و با تابش نور خورشید به گل تبدیل می شوند. پس از ظهور گلها برگها بتدریج ظاهر می شوند. گاهی برای یک پیاز به جای یک مجموعه گل و برگ دو یا سه مجموعه گل و برگ ممکن است پدیدار گردد.

● نیازهای اقلیمی

از آنجا که بستر اصلی فعالیتهای کشاورزی بویژه عوامل محیطی سازنده آن تشکیل می دهد. تشخیص و تعیین هر کدام از عوامل موجود در مجموعه عوامل سازنده بستر فعالیتهای یاد شده که اثرات مستقیم و یا غیر مستقیم خود را در شکل گیری فعالیتها وارد می کند بسیار ضروری است. ماهیت ترکیب محیط و پتانسیل آن مساعد بودن یا نامساعد بودن محیط را برای گیاه زعفران نشان می دهد.

▪ اقلیم

اقلیم هوای غالب در یک محل در دراز مدت است که باعث ایجاد یک منطقه اقلیمی به خصوصی می شود. منطقه اقلیمی نتیجه ترکیب فعالیتهای متقابل عواملی چون حرارت، رطوبت، فشار و باد است. در هر منطقه اقلیمی گیاهان می رویند که ویژگیهای اقلیم را منعکس می کنند. هر نوع اقلیم متناسب با ویژگیهای خود محیط مطلوبی را عرضه میکند و در این اقلیم هر گیاهی که با طبیعت خود سازگار ببیند به زندگی و توسعه ادامه می دهد. بدلیل اهمیت اقلیم و نقش موثر آن در تولید عملکرد و کیفیت زعفران به شرح عوامل موثر در آم می پردازیم:

▪ دما

زعفران گیاهی است نیمه گرمسیری و مناطقی که دارای زمستانهای ملایم و تابستانها گرم و خشک باشند برای کشت زعفران مناسب هستند. گیاه زعفران برعکس بسیاری از گیاهان دارای رژیم حرارتی متفاوتی است و معمولا آغاز فعالیت این گیاه با شروع فصل سرما همراه است. مهمترین عامل در تنظیم گلهای پیاز زعفران می باشد و تغییرات دمای روزانه به عنوان عامل محیطی نشان دهنده زمان گلدهی است. گلدهی زعفران در دمای پایین انجام می شود و بهترین و مطلوبترین دما ۹-۱۵ درجه سانتیگراد برای تمایز گلها است. حداکثر دمای قابل تحمل برای این گیاه بین ۴۰-۲۵ درجه سانتیگراد می باشد. عمل گلدهی زعفران ارتباط نزدیکی با رژیم و حرارت روزانه دارد. در این میان حرارت نوری در روز و حرارت شبانه اهمیت ویژه ای دارد و تعیین کننده زمان گلدهی است مثلا اگر در اوایل پاییز دمای هوا بطور منظم و مداوم کاهش می یابد و اگر قبل از دو هفته به اینکه دما به زیر ۱۵ درجه سانتیگراد برسد مزرعه زعفران آبیاری گردد دوران گلدهی آغاز شده و بر اساس شدت و ضعف دما زمان و دوران گلدهی نیز تغییر می کند. ولی اگر برعکس درجه حرارت نا منظم باشد، فعالیت گلدهی پیاز زعفران مختل شده و چه بسا قبل از ظهور گل برگها بیرون بیاید که باعث ایجاد مشکلات برای برداشت و همچنین پایین آمدن کیفیت زعفران می گردد.

▪ خاک

به علت اینکه پیاز زعفران مدتی نسبتا طولانی ( معمولا بین ۷-۵ سال ) در زمین می ماند خاک زمین باید سبک یا ترکیبی از شن و رس باشد تا پیاز بتواند در این مدت علاوه بر تامین مواد غذایی در مقابل شرایط خاص منطقه نیز مقاومت کنند. از نظر نوع خاک گیاه زعفران بیشتر زمین های شیرین حاصلخیز و با بافت متوسط ( لومی، لیمونی، شنی و رسی ) و آهک دار که PH آنها بین ۸-۷ باشد را بر زمین های شور و فقیر و مرطوب و سبک ( شنی و شنی رسی ) و اسیدی ترجیح می دهد. زعفران در زمینهایی که دارای قلوه سنگ و یا علفهای هرز یا مواد عالی پوسیده نشده باشد محصول خوبی نمی دهد.خاک زعفران همچنین بهتر است زیاد حاصلخیز نباشد چون در خاکهای غنی از مواد غذایی رشد رویشی افزایش یافته و از رشد زایشی کاسته می گردد.

▪ رطوبت

آب مورد نیاز گیاه عمدتا از طریق ریزشهای جوی ،آبیاری و غیره تامین می گردد. آب قسمت اصلی بافت گیاه را تشکیل می دهد و در فرایندهای فتوسنتزی و هیدرولیک نظیر هضم و جذب نشاسته به مانند یک عامل شیمیایی عمل میکند.

▪ نور

معمولا گیاهان دارویی بویژه زعفران دارای موادی هستند که آنها را صاحب عطر و طعم کرده است برای آنکه آفتاب شدید به آنها نتابد و رنگ و مواد معطر آن متصاعد نشود زعفران را قبل از طلوع آفتاب برداشت می کنند تا عطر و طعم آن تحت شعاع آفتاب قرار نگیرد و محفوظ بماند. چنانچه عملیات جمع آوری گلها در زمانی که آفتاب داغ است انجام گیرد باعث لکه دار شدن آنها خواهد شد، به همین خاطر گلها باید در اوایل صبح قبل از اینکه آفتاب ببینند برداشت شوند. زمان برداشت روی میزان کیفیت گلها تاثیر دارد. بگونه ای که از سپیده دم صبح تا طلوع آفتاب بالاترین کیفیت را دارد و در طول روز در اثر تابش آفتاب از میزان کیفیت گل کاسته می شود به طوریگه برداشت گل در ساعات آخر روز کمترین کیفیت را دارد.

▪ نزولات جوی

گیاه زعفران بیشترین تطابق را با الگوی بارندگی مناطق مدیترانه ای دارد . مکانهایی که ۴۰۰-۳۰۰ میلی متر بارندگی دارند و در طول فصل زمستان پوشیده از برف می باشند برای کشت زعفران مناسب هستند . در مناطق کوهستانی علاوه بر اینکه از نزولات جوی بیشتری برخوردار هستند وضعیت و جهت ناهمواری های باعث می شود زعفران دامنه هایی را که آفتابگیر نیستند و کمتر در معرض تابش خورشید قرار دارند را ترجیح دهد. فعالیت این گیاه با شروع بارندگی های پاییزه آغاز و با اتمام بارندگی های بهاره خاتمه می یابد در نتیجه بارندگی یا به عبارتی نزولات جوی بیشترین تاثیر را بر رشد این گیاه دارد .

بارش باران در فصل تابستان که پیاز در خواب است و همچنین در زمان گلدهی برای زعفران مضر است . اما پس از پایان این گلدهی تا زمان زرد شدن برگ زعفران بارش نزولات جوی مفید است بویژه اینکه از اواسط زمستان بدلیل بالا رفتن دما پیاز مادری تجزیه شده و پیازهای جوان روی آن شکل می گیرد. این پیازها در ابتدا فاقد ریشه بوده لذا مواد غذایی مورد نیاز خود را از طریق برگ که آب و موارد الی ( املاح معدنی باران ) همراه با دی اکسید کربن از طریق عمل فتوسنتز بعضی مواد نشاسته ای را در خود ذخیره کرده جذب می کند و باعث رشد و حجیم شدن پیازهای جوان می گردد.

▪ وضعیت زمین

یکی دیگر از عوامل محیطی که در تولید عملکرد و کیفیت زعفران موثر است وضعیت زمین از قبیل توپوگرافی ،شیب، وضعیت، جهت ناهمواری و ... می باشد. هر چه ارتفاع مزارع زعفران از سطح دریا بیشتر باشد کیفیت و عملکرد محصول نیز بیشتر است . شاید زعفران قئنات و مناطق کوهستانی بدلیل اینکه ارتفاع بالایی دارند از مرغوبیت و کیفیت بالایی برخوردار است . زعفران معمولا نواحی سرد و با ارتفاع ۲۳۰۰-۱۳۰۰ متر از سطح دریا را ترجیح می دهد.

● گونه های موجود در ایران

گونه های زعفران موجود در ایران شامل موارد ذیل می باشند:

۱) زعفران آلمه ( زرد ):

ارتفاع این گیاه ۱۰-۵ سانتی متر گلهای زرد به همراه ۳-۱ برگها این گیاه در بهار گل می دهد گاهی از درون برف گلهای زرد زیبای خود را نمایان می سازد.

▪ پراکنش: این گیاه از منطقه آلمه رباط قره بین جنگل گلستان و پارک ملی گرگان جمع آوری شده و در ارتفاعات ۱۹۰۰-۱۶۰۰ متر مشاهده شده است و گیاه اندمیک ایران است.

۲) زعفران سفید ( دو گله ):

رنگ گلها سفید و پوشش آنها دارای رگه های بنفش می باشد. کلاله ها با رنگ زرد نارنجی بندرت سفید می باشد تعداد برگها ۹-۳ عدد،سبز مایل به خاکستری هستند که همراه گلها ظاهر می شوند. بنه این زعفران به خاطر داشتن پوشش فیبری به شکل دوایر متحدالمرکز از سایر گونه ها قابل تشخیص است.

▪ پراکنش : در تپه های سنگی و پر خاک و خاشاک در ارتفاعات ۲۷۰۰-۸۰۰ در شمال، گرگان پارک گلستان، گنبد کاووس، مرند، تبریز، ارومیه، کرمانشاه در اسفند تا اردیبهشت ماه دیده می شود.

۳) زعفران بنفش:

ارتفاع این گیاه ۸-۶ سانتی متر، گلها ۳-۱ عدد، برگها ۷-۴ عدد که به طور همزمان در بهار ظاهر می شوند. رنگ گلها بنفش یا سفید میباشد.

▪ پراکنش: در مناطق استپی و خشک شمال خراسان مانند بجنورد، شمال غربی قوچان کوههای کوپه داغ از ارتفاع ۲۳۰۰-۱۲۰۰ دیده می شود این گیاه اندمیک ایران است.

۴) زعفران خزر :

ارتفاع این گونه ۱۲-۱۰ سانتی متر بوده رنگ گلها سفید یا بنفش یاسی و در گلوگاه زرد می باشند تعداد گلها ۲-۱ عدد تعداد برگها ۶-۲ که گلها و برگها همزمان با هم در پاییز ظاهر می شوند.

▪ پراکنش: در چمنزارها جنگل گلستان، دریای خزر در مناطق فرح اباد ساری آمل، دامنه های کم ارتفاع البرز در منطقه سفید رود لاهیجان و رشت مشاهده می شوند و در زمینهای پست و کم ارتفاع از ۱۳۰۰-۰ می روید. این گیاه اندمیک ایران است.

۵) زعفران زیبا:

ارتفاع این گیاه ۱۲ سانتی متر بوده همچنان که نام لاتین این گیاه به معنی زیبا می باشد حقیقتا گیاه زیبایی با گلهای آبی سوسنی دارای رگه های تیره و خامه ۳ شاخه ای به رنگ نارنجی روشن است و در ماههای مهر و آبان گل می دهد. میوه و برگها در فصل بهار ظاهر می شوند.

پراکنش : در چمنزارهای ضلع شمالی کوههای البرز، گرگان، پارک گلستان، فیروزآباد، کلاردشت گیلان، آذربایجان، اردبیل، در ارتفاعات ۱۸۰۰-۱۲۰۰ متر می روید.

۶) زعفران جو قاسم :

تعداد برگها ۱۴-۹ عدد، گلهای ۵-۲ عدد.زمان گلدهی در اوایل فصل پاییز می باشد. بنه های این زعفران را در گلپایگان در فصل بهار جمع آوری کرده و سرخ می کنند و یا در شیر جوشانده برای خوردن مصرف می کنند. بنه آن در محل به جو قاسم معروف است.

▪ پراکنش: در مناطق کرمانشاه، آذربایجان، گلپایگان، فیروزآباد، در ارتفاعات ۲۳۰۰-۱۳۰۰ می روید.

۷) زعفران زاگرسی :

ارتفاع این گیاه ۱۰ سانتی متر .گلهای آن دارای رنگهای متنوع از سفید تا آبی سوسنی پررنگ می باشد و معمولا در سطح خود رگه هایی به رنگ ارغوانی تیره تر داشته و قاعده داخل آنها به رنگ سفید تا زرد دیده میشود. گلها ۳-۱ عدد در پایین ظاهر میشوند. برگها گاهی همزمان با گلدهی ظاهر شده و ۴-۳ عدد میباشند.

▪ پراکنش : غرب آذربایجان بین خوی و جلفا، شیرکوه ارومیه بین خوانسار و. اصفهان، خرم اباد، ملایر، اراک، سفید دشت در ارتفاعات بین ۳۵۰۰ و ۱۲۰۰ می روید.

۸) زعفران گیلان :

گلهای پاییزی منفرد و لوله گلپوش ۴-۳ سانتی متر طول دارد . برگها در فصل پاییز بعد از گلدهی ظاهر می شوند.

▪ پراکنش : در غرب آذربایجان بین راه خلخال به اسالم در انتهای جنگل و در ارتفاعات ۲۴۰۰ متری مشاهده شده است. این گیاه اندمیک است.

۹) زعفران کوهستانی الاتاویکوس:

محل رویش شرق دریای خزر در منظقه بین تاشکند و کوههای تین شان در غرب جمهوری خلق چین و در مناطق کوهستانی پوشیده از برف در ارتفاعات ۲۳۰۰-۱۸۰۰ متری .

۱۰) زعفران کوهستانی کرل کوی ای:

محل رویش شمال شرق ایران ،فیض آباد افغانستان، چترال پاکستان و تاشکند.

۱۱) زعفران خوراکی : که در مناطق مختلف ایران کشت می شود.

www.saharkhizsaffron.com