تن به آب بزنیم

نگاهی به برخی دریاچه های ایران

از علاقه وافر ایرانی‌ها به دریاچه خزر که بگذریم دریاچه‌های فراوان دیگری نیز در این سرزمین هست که می‌توانند به زیبایی دریاچه شمال باشند. شاید یکی از دلایل این علاقه عجیب جاده‌های جنگلی این منطقه هم باشد که مثلا در جاده‌های منتهی به دریاچه جازموریان از آن جنگل‌های شمال سراغ نداریم. اما زیبایی دریاچه‌های ایران آنقدر هست که ارزش یک بار دیدن را داشته باشد. با توجه به شرایط آب و هوایی ایران دریاچه‌های داخلی کشور به دو دسته دائم‌ و فصلی تقسیم می‌شوند. دریاچه‌های دائم بیشتر در نواحی مرطوب و نیمه مرطوب البرز، آذربایجان، کردستان و زاگرس پراکنده‌اند، اما دریاچه‌های فصلی در بخش انتهایی دهانه رودها و سیلاب‌های نواحی مرکزی و شرقی قرار گرفته‌اند.

● هامون جازموریان ـ سیستان

دریاچه فصلی هامون جازموریان حدودا در ۱۵۰ کیلومتری غرب ایرانشهر قرار گرفته است. سطح این دریاچه تقریبا ۳۵۰ متر بالاتر از آب‌های آزاد است.

مساحت هامون حدود ۱۰۹۷ کیلومتر مربع است که به دلیل شرایط خاص آب و هوایی و تبخیر شدید، در بیشتر طول سال به کفه‌ای نمکی و گلی تبدیل می‌شود. در مواقع آبگیری مساحت این دریاچه گاه به ۳۳۰۰ کیلومترمربع نیز افزایش یافته است. رودها و آبراهه‌های دائم‌ و موقت بسیاری به دریاچه هامون می‌ریزند که هلیل رود، بمپور و چشمه عروس مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌روند.

آب بیشتر این رودها شیرین است ولی در طول مسیر به دلیل انحلال و ترابری شور می‌شوند؛ به همین دلیل آب دریاچه هامون‌جازموریان شور است. هر چند این دریاچه از بی‌آبی رنج می‌برد، اما این حکایت تازه‌ای برای این دریاچه صبور نیست.

● دریاچه مهارلو ـ فارس

دریاچه مهارلو در حدود ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان شیراز است. نام این دریاچه در گذشته الجانکان بوده است. مساحت دریاچه مهارلو ۲۵۷ کیلومترمربع است که در سال‌های پرآبی تا ۲۸۰ کیلومترمربع نیز اندازه‌گیری شده است.

گستره حوضه آبگیر این دریاچه بیش از ۵۰۰ کیلومترمربع است. ارتفاع دریاچه مهارلو ۱۴۶۰ متر از سطح آب‌های آزاد است و عمق آن نیم‌متر برآورد شده است. آب این دریاچه از سرشاخه‌های رودخانه پل فسا که از کوه‌های قبله در جنوب غربی شیراز سرچشمه می‌گیرد، تامین می‌شود.

تعدادی چشمه‌های آب شیرین زیرزمینی که از سازندهای زیر دریاچه سرچشمه می‌گیرند نیز بخشی از آب دریاچه مهارلو را تامین می‌کنند و در تعدیل میزان شوری آب موثر هستند.

● دریاچه‌های تار و هویر ـ تهران

دریاچه‌های تکتونیکی تار و هویر در ۳۰ کیلومتری شرق شهرستان دماوند و حدود ۷۵ کیلومتری شرق تهران قرار دارند.

این دو دریاچه با فاصله‌ای ۶۰۰ متری در کنار یکدیگر واقع شده‌اند.‌ سطح دریاچه‌های تار و هویر ۲۹۰۰ متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد برآورد شده است و آب آنها جزو آب‌های شیرین کوهستانی البرز مرکزی ـ شرقی محسوب می‌شود.

این دریاچه‌ها در میان کوه‌های بلندی قرار گرفته‌اند.‌کوه‌های سیاهچال و شاه‌نشین در شمال و زرین‌کوه در جنوب آنها قرار دارند. به دلیل آب و هوای کوهستانی، این دو دریاچه در تابستان محل تفریح، شنا و ماهیگیری است.

آب دریاچه درفصول مختلف سال بسیار سرد وهمواره در معرض ورزش بادهای غربی است.طول دریاچه تار دردرازترین نقطه به حدود۵/۱ کیلومتر می رسد وماهی قز ل آلای خال قرمز وچندنوع ماهی دیگری به وفور درآن یافت می شود.

● دریاچه زریوار ـ کردستان

دریاچه زریوار در هشت کیلومتری غرب شهرستان مریوان قرار دارد. این دریاچه یکی از دریاچه‌های آب شیرین کوهستانی است که در مجاورت کوه‌های زاگرس واقع شده است.

مساحت دریاچه زریوار حدود ۵‌/‌۸ کیلومتر مربع و سطح حوضه آبگیر آن تقریبا ۱۵۰ کیلومترمربع است. این دریاچه بر اثر یک فرونشست محلی ایجاد شده که مهم‌ترین دلیل آن دو گسل طولی هم‌روند در دو طرف شرقی و غربی آن است.

کوه‌های بلند مجاور زریوار که تا ۱۵۰۰ متر نیز ارتفاع دارند، سراسر پوشیده از جنگل است بر این اساس چشم‌انداز‌های طبیعی بکر و زیبایی در این منطقه دیده می‌شود.

آب دریاچه زریوار از رودهایی چون چم‌زریوار و چم قزلی به همراه چشمه‌های زیردریاچه‌ای تامین می‌شود.

● حوض‌سلطان ـ قم

دریاچه حوض سلطان در۹۰ کیلومتری جنوب غربی تهران و حدود ۳۵ کیلومتری شمال شهر قم قرار گرفته است. بلندی این دریاچه از سطح دریا ۸۰۶ متر است و از دو قسمت تشکیل شده که به وسیله یک آبراهه باریک به هم متصل می‌شوند.

در واقع دریاچه حوض سلطان از دو چاله جدا از هم پدید آمده است که یکی حوض سلطان و دیگری مره نامیده می‌شود. آب این دریاچه از رود شور و قره چای به همراه هرزآب‌های فصلی کوه‌های اطراف تامین می‌شود. نحوه آبگیری دو حوض این دریاچه به این ترتیب است که ابتدا آب وارد حوض مرّه می‌شود و پس از پر شدن توسط آبراهه به حوض سلطان سرریز می‌شود. هر دو قسمت دریاچه حوض سلطان در مرکز با پوسته نمکی پوشیده شده ‌است که حدود ۲۴ درصد از مساحت آنها را تشکیل می‌دهد.

● دریاچه پریشان ـ فارس

دریاچه پریشان یا فامور در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی کازرون و حدود ۱۰۰ کیلومتری غرب شیراز قرار گرفته است.

این دریاچه در فرونشستی کم‌عمق شکل گرفته و در پیرامونش کوه‌های نسبتا بلندی وجود دارد.

کوه‌های فامور در شمال و شرق، کوه‌های سربالش در جنوب و جنوب شرقی و غرب دریاچه مهم‌ترین آنها به شمار می‌روند.

منبع اصلی تامین آب دریاچه پریشان نیز آبراهه‌هایی است که از چشمه‌ساران کوه‌های بلند اطراف جاری می‌شوند.

ارتفاع دریاچه از سطح آب‌های آزاد ۸۲۰ متر است. مساحت دریاچه پریشان حدود ۴۳ کیلومترمربع است و گستره آبگیر آن حدود ۱۵۰ تا ۱۷۰ کیلومترمربع محسوب می‌شود.

● بختگان و طشک ـ فارس

این دریاچه‌ها در شمال شرقی و شرق شهرستان شیراز و غرب شهر نی‌ریز قرار گرفته است. دریاچه‌های بختگان و طشک ۱۵۵۸ متر از سطح دریا بلندتر هستند و عمق آنها بین ۱۰‌/‌۱ تا ۲ متر برآورد شده است.

بخش وسیعی از سطح هر دو دریاچه را لایه‌ای از نمک فراگرفته است. مساحت هر دو دریاچه حدود ۱۱۹۵ کیلومترمربع است که ۷۵۰ کیلومترمربع آن متعلق به دریاچه بختگان است. حوضه آبگیر این دو دریاچه بیش از ۲۰ هزار کیلومترمربع است.

تعدادی جزیره و شبه جزیره کوچک و بزرگ در این دو دریاچه وجود دارند که مهم‌ترین آنها جزایر نرگس و گنبان در دریاچه طشک و جزیره مناک در دریاچه بختگان هستند. مساحت جزایر موجود در این دریاچه‌ها تابع شرایط بارندگی سالانه است.

● دریاچه‌ هامون ـ سیستان

مجموعه آب‌ها و دریاچه‌های فصلی که در شمال غربی باختر و جنوب غربی شهرستان زابل قرار گرفته‌اند، تحت عنوان‌های گوناگونی چون هامون صابری، هامون هیرمند، دریاچه سیستان و هامون یوزک نامیده شده است.

بخشی از دریاچه هامون در خاک افغانستان واقع شده و بقیه در خاک ایران است. رود هیرمند بیشترین تامین‌کننده آب این دریاچه‌های فصلی است.

وسعت دریاچه هامون ۱۵۰۰ کیلومترمربع است که در زمان پرآبی وسعت کل هامون‌ها به ۵۶۶۰ کیلومترمربع می‌رسد که از این میزان ۳۸۲۰ کیلومترمربع آن متعلق به کشور ایران است. بیشترین عمق دریاچه‌ها حدود ۱۱ متر برآورد شده است. در هنگام وزیدن بادهای ۱۲۰ روزه دریاچه هامون به سه دریاچه تقسیم می‌شود.

● دریاچه گهر ـ لرستان

دریاچه گهر در منطقه حفاظت شده اشترانکوه لرستان قرار دارد. این دریاچه از دو دریاچه تشکیل شده است که از یکدیگر حدود ۱۰۰ متر فاصله دارند.

دریاچه پایینی بزرگ‌تر از دریاچه بالایی است. مساحت دریاچه گهر حدود ۷۵ هکتار است و حوضه آبگیر آن ۲۶۵ کیلومترمربع است. این دریاچه دارای ۲۳۶۰ متر ارتفاع از سطح دریا است.

منبع اصلی تامین آب دریاچه گهر علاوه بر آبراه‌های سطحی و رودها، چشمه‌های کف دریاچه است.

بخشی از آب این دریاچه پس از پر شدن سرریز شده و به صورت رودگهر جریان می‌یابد و پس از گذر از دره گهر و تنگ‌هولیون، با نام رود سبز در چم چید به رود سزار می‌ریزد.

دریاچه گهر یکی از زیباترین و سرسبزترین مناظر طبیعی را داراست و یکی از مراکز طبیعت‌گردی به شمار می‌رود.

● دریاچه اوان ـ قزوین

دریاچه اوان در فاصله ۷۵ کیلومتری شهر قزوین، در دامنه کوه خشچال در بخش شمالی الموت قرار گرفته است.

چهار روستای اوان، وربن، زواردشت و زرآباد این دریاچه زیبا را در برگرفته‌اند. مساحت این دریاچه ۷۰ هزار مترمربع است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۸۰۰ متر محاسبه شده است.

بیشترین بخش آب دریاچه اوان از طریق چشمه‌های کف‌دریاچه و بخش ناچیزی از آن به واسطه بارندگی‌های فصلی تامین می‌شود.

آب این دریاچه در بخش‌هایی در حال غلیان است که این امر سبب صافی و زلالی آب آن شده است.

عمق دریاچه در نقاط مختلف آن، متفاوت است و عمیق‌ترین بخش آن در جنوب شرقی واقع شده که نزدیک به شش متر برآورد شده است.

آیسا اسدی