بررسی آثار توكل بر خدا در زندگی انسان

امروزه مشكلات و نابسامانیهای زیادی, جوامع بشری را تهدید می كند اضطراب و افسردگی از معمولی ترین و متداول ترین مشكلات جوانان ما می باشد

تكیه بر تقوا و دانش در طریقت كافریست

راهرو گر صد هنر دارد توكل بایدش

امروزه مشكلات و نابسامانیهای زیادی ، جوامع بشری را تهدید می كند. اضطراب و افسردگی از معمولی ترین و متداول ترین مشكلات جوانان ما می باشد. برای درمان این نابسامانیها و اختلالات روانی، روان شناسان از روشهای مختلفی استفاده می كنند كه از آن جمله روشهای مبتنی بر نظریه رفتارگرایی، شناختی، روان تحلیل گری، معنا درمانی می باشد. تجربیات مشاوره ای پژوهشگران با افراد مختلف نشان داده است كه توكل به خداوند متعال نه تنها در دادن جرأت، افزایش اعتماد به نفس و میزان ریسك پذیری افراد مؤ ثر است، بلكه در كاهش اضطراب و افسردگی و در درمان بسیاری از وسواسهای فكری روشی كارآمد می باشد. مصاحبه های بالینی نیز اثر بخشی توكل به خداوند را در كاهش اضطراب و افسردگی و در اطمینان و تسكین قلب، و دادن جرأت و قوت قلب برای ابراز وجود تأیید می كنند. پژوهشگران معتقدند كه توكل به خداوند متعال می تواند مورد استفاده روان شناسان و روان پزشكان قرار گرفته و موجب ارتقای بهداشت فردی و اجتماعی گردد. برای بررسی آثار توكل به خدا به صورت علمی نیاز است، ابزار دقیقی ساخته شود كه توسط آن میزان توكل را بتوان در افراد مختلف اندازه گیری نموده و رابطه آن را با مفاهیمی از قبیل اضطراب، افسردگی، اعتماد به نفس، فرسودگی شغلی و سایر شاخصهای سلامتی مورد بررسی قرار داد.

● معنای توكل

توكل در رابطه فرد با خدا مطرح است كه این رابطه در اعمال انسان تأثیر داشته و رابطه فرد با خدا را نمایان می سازد. در حالی كه انسان رابطه خویش با خدا را از طریق دعا، استعاذه، انجام فرایض، و مستحبات نیز نشان می دهد، در توكل جنبه ای از رابطه فرد با خدا نمایان است كه تلویحاً فرد متوكل پیش فرضهایی را پذیرفته است كه مهمترین آنها باور و ایمان به قدرت، حكمت و شفقت خداوند به بندگانش می باشد و همین جنبه اعتماد و ایمان است كه رابطه توكل گونه را از انواع دیگر رابطه ها متمایز می كند. این جنبه اعتماد از نظر عرفانی بسیار با اهمیت است، چون دوستی اركانی دارد كه از مهمترین آنها "اعتماد" است. به خاطر همین درجه بالای توكل است كه خداوند توكل كنندگان را دوست می دارد. و در قرآن می فرماید: "ان ا... یحِبُّ المُتَوَكلین".

در توكل فرد همچنین به وعده های خداوندی در قرآن علم و ایمان دارد و می داند كه خداوند به اهداف خود خواهد رسید و تلاشهای انسان در راه خدا بی نتیجه نخواهد ماند. لازمه پیاده كردن توكل در عمل تشخیص وظیفه و برنامه های فردی و شخصی از برنامه های خداوندی است و تفكیك این امر است كه مسؤولیت انسان در كوشش و تلاش تا چه حدی است و از چه مرز دیگری مسؤولیت انسان تمام شده تلقی می گردد، و فرد باید كار را به كاردان واقعی (یعنی خداوند متعال) واگذار نماید.

در توكل همچنین علم به اینكه در چه كارهایی می توان توكل نمود و در چه كارهایی توكل دامنه اش جاری و ساری نیست، لازم است.

برای روشن شدن محدوده توكل هستی به دو نكته نیز اشاره می كنیم:

۱) از لحاظ عملی انسان باید تا آنجا كه توان دارد به تدبیر امور بپردازد و در جایی كه تدبیر امور از عهده اش خارج است باید به خداوند متعال توكل كند. بین توكل و اقدام عملی برای انجام كارها منافاتی وجود ندارد. می توان بر خداوند توكل كرد و از او در حصول مقاصد یاری جست و در عین حال از علل و اسباب نیز برای حصول نتیجه استفاده كرد. هر چند كه معنای توكل ترك تدبیر است، ولی ترك تدبیر به معنای ترك استفاده كردن از اسباب نیست، بلكه ترك تدبیر در سطحی بالاتر از اسباب است، در این سطح نتایج كار و تقدیرها بیرون از اختیار ماست.

۲) از لحاظ اعتقادی انسان باید باور داشته باشد كه زمانی كوششهایش مثمرثمر خواهند بود كه توأم با خدا باشد؛ یعنی كوشش انسان برای رسیدن به مطلوب هر چند لازم است، ولی كافی نیست و توفیق خداوندی نیز باید با آن قرین گردد تا انسان بتواند به مطلوب خود برسد.

به هر حال توكل نوعی رابطه فرد با خداوند است كه در آن فرد با توجه به اعتقادی كه به قدرت، حكمت و رأفت و شفقت خداوند دارد در تمام حركات و سكنات حضور خدا را در نظر گرفته، و در تمام لحظات برای موفقیت خود از او استمداد می طلبد. فرد متوكل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی دانسته، ضمن اسناد امور و اتفاقات جهان به خواست خداوندی، برای حصول نتیجه به خدا تكیه نموده و اطمینان دارد كه خواست خداوند در جهت خیر و صلاح اوست.

● مؤلفه های توكل

با استفاده از بررسی آیات و احادیث مؤلفه های زیر در توكل به خدا، شناسایی می شوند:

۱) اسناد امور و اتفاقات به خداوند متعال

اعتماد قلبی به خداوند و اسناد امور و اتفاقات به حضرت باریتعالی در ایجاد سكینه قلبی و آرامش درونی به حد ی مؤ ثر است كه موجب می شود اضطراب و تشویش در فرد متوكل از بین رفته و فرد به راحتی در راه حصول به نتیجه گام بردارد.

از علایم و ویژگیهای افراد متوكل این است كه از روی آورد روزگار خیلی به خود نمی بالند و از برگشت و ادبار آن زیاد دچار تشویش و اضطراب نمی شوند، بلكه تا حد امكان برای رسیدن به مطلوب كوشش نموده و نتیجه كار را به خدا واگذار می نمایند و اطمینان دارند كه خداوند آنان را در رسیدن به مطلوب كمك خواهد كرد. در حقیقت حال این افراد بمانند اشخاصی می باشد كه به حصار و قلعه عظیمی پناه برده و درِ آن را به روی دشمن بسته اند. و كسی را یارای پیروزی بر آن قلعه نیست لذا اضطراب و خوف برای آنان معنی ندارد.

۲) معنای الوهی دادن به اتفاقات زندگی

افراد متوكل به اتفاقات زندگی معنایی می دهند كه آنان را در تعبیر و تفسیر پدیده های زندگی كمك نموده و به توازن شناختی و عاطفی آنان كمك می نماید، و آنان را از خلأ زیستی، بی هدفی، پوچی و سردرگمی رهایی می بخشد. این افراد با تمام كوششی كه در راستای رسیدن به مطلوب و مقصود به كار می گیرند، اگر نتیجه موافق طبعشان نبود و نتیجه نامساعد گرفتند، باور دارند كه خیر واقعی را خداوند می داند و به فرمایش خداوند در قرآن باور دارند كه می فرماید:

" چه بسا ناخوش دارید چیزی را در حالی كه خیر شما در آن باشد، و چه بسا از چیزی خوشتان آید در حالی كه بدی شما در آن باشد، خدا می داند در حالی كه شما نمی دانید."

۳) امیدوار بودن به خدا

یكی دیگر از ابعاد توكل به خدا، امیدواری انسان متوكل به لطف خداوند متعال در شرایط سخت زندگی است. امیدواری به رستگاری و رسیدن به مطلوب و نجات یافتن از ناراحتی ها و غم و اندوه، گشایش گرفتاریها، و نصرت حق در غلبه بر باطل، هدایت از گمراهیها به سوی نور، همه از بركات توكل است. فرد متوكل به وعده های نصرت خدا در قرآن اعتقاد و ایمان دارد لذا در گرفتاریها خود را نمی بازد. نمونه های زیادی در قرآن در مورد مداخله خداوند در شرایط سخت زندگی وجود دارد كه مایه تسلی و امیدواری برای افراد متوكل است.

ابوعلی دقاق ، توكل را "آرامش دل انسانی به وعده های خداوندی می داند". وی معتقد است كه در افراد متوكل آنقدر ایمان به وعده های خداوند زیاد است كه دلشان به وعده های حضرتش آرام گرفته و اضطرابی به آنها رو نمی آورد (قرضاوی، ۱۹۹۵)

۴) داشتن نقش فعال در زندگی

مطالعه دقیق آیات و احادیث نشان می دهد توكل پسندیده كه قرآن آنرا به عنوان صفت برجسته انبیا و مؤمنین برشمرده است هرگز با كوشش برای رسیدن به مطلوب منافاتی ندارد، بلكه عین كوشش است.

در قرآن كریم می خوانیم كه حضرت یعقوب (ع) زمانی كه فرزندانش را به مصر می فرستد تا به حضور سلطان رسیده از او گندم بخرند چنین وصیت می كند:

"فرزندانم هنگام ورود به دربار پادشاه (مصر) همه تان از یك در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید (تا از چشم زخم دشمن و یا از سؤ ظن او برای ایجاد آشوب در امان باشید). البته این نصحیت من شما را از خداوند بی نیاز نمی كند، حكم و دستور از آن خداست. بر او توكل می نمایم و افراد متوكل همگی باید به او توكل كنند."

همانطور كه ملاحظه می كنید در این آیه اقدامات لازم برای رسیدن به نتیجه مطلوب سفارش شده ولی نتیجه نهایی به خواست خدا واگذار شده است. احادیثی كه از پیشوایان اسلام به ما رسیده است نیز بر كوشش فرد تأكید می كنند و مسلمانان را به كوشش و فعالیت و برنامه ریزی در هنگام توكل به خداوند ترغیب می نمایند. معروف است كه عربی به حضور مبارك حضرت پیامبر"ص" رسید، حضرت از او پرسیدند كه شترت را چه كردی، اعرابی گفت: "به خدا توكل نموده و آن را در بیابان رها نمودم" حضرت فرمودند: "أعقلها و توكل" یعنی شترت را ببند و به خدا توكل كن.

دكتر باقر غباری بناب

---