درآمدی بر فهرستهای همگانی پیوسته

امروزه فناوری رایانه تقریباً در تمامی حوزه های علمی نفوذ كرده و آنها را متأثر ساخته است یكی از حوزه هایی كه به شدت از رایانه و تكنولوژی تأثیر پذیرفته حوزه كتابداری و اطلاع رسانی می باشد

امروزه فناوری رایانه تقریباً در تمامی حوزه های علمی نفوذ كرده و آنها را متأثر ساخته است. یكی از حوزه هایی كه به شدت از رایانه و تكنولوژی تأثیر پذیرفته حوزه كتابداری و اطلاع رسانی می باشد.استفاده از رایانه در كتابخانه ها منجربه تحول و دگرگونی اصولی دراین حوزه گردیده به گونه ای امروزه اكثر كتابخانه ها متحول شده و به مراكز اطلاع رسانی و اشاعه اطلاعات مبدل گشته اند.قابلیت رایانه در ذخیره و بازیابی و همچنین اشاعه و تبادل اطلاعات باعث شده كه اكثر كشورهای پیشرفته دست اندركار استفاده از رایانه شده و علاوه بر بكار گیری رایانه فهرستهای پیوسته را نیز در كتابخانه های خود راه اندازی نمایند. در ایران نیز بیشتر كتابخانه ها یا رایانه را به كار گرفته اند و یا درصدد تهیه و راه اندازی آن می باشند.طبعاً دیری نخواهد پایید كه فهرستهای پیوسته نیز در كتابخانه های ایران به طور تمام و كمال راه اندازی شوند. از طرفی امروزه ظهور شبكه جهانی وب و قابلیتهای بی نظیر آن مثل دسترسی به اطلاعات چند رسانه ای، پیوند فرامتنی در ركوردهای كتابشناختی، به كارگیری جلوه های گرافیكی برای استفاده مؤثر و جذابیت بخشیدن به فهرست و امكانات جانبی دیگر نظیر ارسال نتایج كاوش از طریق پست الكترونیكی، جستجو به زبانهای مختلف و نمایش فرمتهای فهرستنویسی ماشین خوان marc همراه با تصاویر مرتبط با فهرست مربوطه، افقهای جدیدی را به منظور دسترسی كارآمد و مؤثر به فهرستهای پیوسته كتابخانه ها نمایان ساخته است.لذا بنا به اهمیت فهرستهای پیوسته در خدمات كتابداری و اطلاع رسانی نوشته حاضر نیز ضمن تعریف و ارائه تاریخچه و پیشینه فهرستهای پیوسته، به اهمیت و مزایای فهرستهای پیوسته همگانی در مقایسه با فهرستهای سنتی اشاره می كند.همچنین برخی از راهنماها و روشهای دسترسی به فهرستهای پیوسته كتابخانه ها از طریق شبكه وب و تأثیر آنها بر خدمات كتابداری و اطلاع رسانی مورد اشاره قرار میگیرد.

● مفهوم فهرستهای پیوسته

از سیستم های پیوسته در كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی می توان از اپكها نام برد كه در واقع فهرستهای پیوسته كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی می باشند و همواره هدف از طراحی آنها كمك به كاربران این مراكز می باشد.دایره المعارف بین المللی كتابداری و اطلاع رسانی ، فهرست پیوسته همگانی را این گونه تعریف كرده است:پایگاه اطلاعاتی از ركوردهای كتابشناختی، اغلب متعلق به مجموعه كتابخانه ای خاص كه امكان جستجو از طریق عنوان، موضوع و مؤلف در آن توسط پایانه های عمومی وجود دارد. همچنین فرهنگ تخصصی انجمن كتابداران آمریكا ، فهرست پیوسته همگانی را این گونه تعریف كرده است:پایگاه اطلاعاتی كتابشناختی كامپیوتری قابل دسترس از طریق پایانه ها، كه استفاده كننده می تواند در آن بدون كمك واسط انسانی نظیر كاركنان كتابخانه، به طور مستقیم و مؤثر به جستجو و بازیابی ركوردهای كتابشناختی بپردازد.

● پیشینه و تاریخچهٔ فهرستهای پیوسته

فهرستهای پیوسته تا به امروز سه یا چهار نسل را پشت سر گذاشته اند. در اواخر دهه ۱۹۷۰ پدیده ای به نام فهرستهای دسترسی عمومی پای به عرصه كتابداری و اطلاع رسانی گذاشت.در واقع آگاهی از تواناییها وقابلیتهای كامپیوتر در ذخیره و بازیابی اطلاعات كتابشناختی از یك سو و مشكلات ناشی از حجم زیاد برگه دانها در نظام سنتی كه اداره آنها را روز به روز مشكل تر می نمود از سوی دیگر، باعث شد تا توجه به فهرستهای كامپیوتری بیشتر بشود.آنچه كه موجب پیشرفت فهرست همگانی پیوسته شد این بود كه به دلیل افزایش تعداد منابع كتابخانه فهرستنویسی و رده بندی كتابها، برگه آرایی و اداره برگه دان به صورت یك مشكل حاد درآمده بوده و تأمین هزینه تهیه برگه، برگه دان و فضای بیشتر برای برگه دانهای جدید و نیروی انسانی بیشتر غیر عملی بود.بحران برگه دان در ایالات متحده یكی از عواملی بود كه سرانجام توجه كتابداران را به استفاده از كامپیوتر و تعطیلی برگه دان بیشتركرد. در دهه ۱۹۸۰ راههای دسترسی به منابع در فهرستهای پیوسته گسترش یافت و جستجوی اثر غیر از نویسنده، عنوان و شماره بازیابی به طریق و روشهای دیگر مثل جستجو از طریق كلید واژه هایی از عنوان اثر، سر عنوانهای موضوعی و اسامی سایر پدید آورندگان مثل مترجم و ویرایشگر میسر گشت.همچنین در این دوره فهرستهای پیوسته در جستجوی اطلاعات از عملگرهای بولی مثل (Not,Or,And) به منظور اخص كردن موضوع و یا افزایش دامنه جستجو استفاده كردند.در دههٔ ۱۹۹۰ خدمات فهرست پیوسته از محدوده كتابخانه فراتررفته و ارتباط كاربر را به سایر كتابخانه ها از طریق راه دور در سطوح ملی، محلی و جهانی برقرار ساخت.به علاوه بانك های اطلاعاتی در این دوره از نظر كمی و كیفی گسترش یافتند. در این دوره بسیاری از فهرستهای پیوسته ، از طریق اینترنت قابل دسترسی شدند و در نتیجه به صورت منابع مفیدی برای كاربران در دسترسی به اطلاعات كتابشناختی و حتی اصل مدارك از راه دور بر آمدند.و بالاخره اینكه ظهور شبكه جهانی وب افقهای جدیدی را به منظور دسترسی كارآمد به فهرست پیوسته كتابخانه ها نمایان ساخته است.قابیلتهای فرامتنی و چند رسانه ای شبكه وب در ارائه اطلاعات، مفهوم فهرست پیوسته همگانی را متحول كرده است.امروزه بیشتر كتابخانه ها در سراسر جهان فهرست پیوسته خود را در شبكه وب قرار داده اند و بقیه نیز در حال برنامه ریزی و طراحی فهرستهای پیوسته خود درشبكه وب می باشند. تحولات همچنان ادامه دارد و به سادگی می توان پیش بینی كرد كه در آینده حتی نیازی به فهرستنویسی و ساختن پیشینه به شیوه حاضر نخواهد بود. زیرا با مباحث نوینی چون ابر داده و زبان فرامتنی در منابع الكترونیكی و استفاده از انواع فناوریها رایانه خود قادر است تك تك عناصر كتابشناختی را شناسایی كرده و در فیلدهای مربوطه ذخیره كند و به اصطلاح دست به فهرستنویسی خودكار بزند.

● مزایای فهرستهای پیوسته در مقایسه با فهرستهای سنتی

فهرستهای كامپیوتری پیوسته در مقایسه با فهرستهای سنتی ویژگیها و قابلیتهای منحصر به فردی را دارا می باشندو همین امر باعث گرایش اكثر كتابخانه هابه فهرستهای پیوسته شده و در واقع آنها فهرستهای سنتی را كنار گذاشته و اقدام به استفاده از فهرستهای پیوسته نموده اند.لذا در اینجا به تعدادی از قابلیتها و امكانات فهرستهای پیوسته اشاره می شود:

▪ قابلیتهای جستجو و بازیابی اطلاعات:

یكی از مزایا و امكانات فهرستهای پیوسته در مقیاس با فهرستهای سنتی، قابلیتهای جستجو و بازیابی اطلاعات و یا بالا بودن نقاط بازیابی می باشد. در واقع در فهرستهای كامپیوتری برعكس فهرستهای سنتی نقاط بازیابی بیشتری در اختیار كاربر قرار می گیرد و كاربر می تواند با داشتن كمترین اطلاعات به جستجو و بازیابی اثر یا آثار مورد نظر خود بپردازد یعنی علاوه بر نویسنده، عنوان و موضوع كاربر می تواند از طریق شناسه های دیگری مثل عنوان فرعی، زبان اثر، شكل ماده، محل و تاریخ انتشار به جستجو بپردازد.

به عبارت دیگر فهرستهای پیوسته با ایجاد انواع بایگانیها و نمایه ها راه های دسترسی به مدخلها را افزایش می دهند.

▪ جستجوی كلید واژه ای:

از دیگر قابلیتهای فهرستهای كامپیوتری جستجوی كلید واژه ای می باشد. این شیوه جالبترین قابلیت فهرستهای كامپیوتری در جستجوی اطلاعات می باشد و فرد می تواند از طریق كلید واژه به جستجو در موضوع دلخواه خود بپردازد.

▪ كوتاه سازی واژه های جستجو:

محدود كردن و كوتاه سازی واژه های جستجو و به عبارت دیگر محدود كردن و افزایش دادن دامنه جستجو به وسیلهٔ عملگرهای بولی مثل (And,Or,Not) یكی دیگر از مزیتهای فهرستهای پیوسته می باشد و كاربر می تواند با پیاده كردن عملگرهای فوق در عمل جستجو در دامنه جستجوی خود را محدود كرده یا افزایش دهد و به نتایج بهتر و دقیقتری برسد.

▪ بازیابی با حداقل اطلاعات:

همچنین بازیابی با حداقل اطلاعات از دیگر مزایای فهرستهای پیوسته می باشد. یعنی با در دست داشتن حداقل اطلاعات می شود مطالب مورد نظر را بازیابی نمود. برای مثال در برخی از اپكها با دادن چهار حرف از نام نویسنده و چهار حرف از نام كتاب، اطلاعات كامل آن به سرعت بر صفحه نمایش رایانه ظاهر می شود.

▪ جستجوی شماره ای:

در این روش از طریق شماره های تعلق گرفته به اثر مثل شماره راهنما، شماره استاندارد بین المللی كتاب یا شماره ثبت و شماره ردیف می توان عمل جستجو را انجام داد.

▪ میزان اطلاعات ارائه شده:

از دیگر فواید فهرستهای كامپیوتری بالا بودن میزان اطلاعات ارائه شده در ركوردها می باشد. یعنی در فهرستهای كامپیوتری یا به اصطلاح در ركوردهای ماشینی میزان اطلاعات ارائه شده محدود به اطلاعات فهرست برگه نظام سنتی نمی باشد بلكه فهرستهای كامپیوتری موارد دیگری مثل خلاصه اثر، یادداشتهای مفصل تر، فهرست مطالب را نیز شامل می شوند.

یادداشتها

۱. online public Access catalog (OPAC).

۲. International Encyclopedia of information and library science.

۳. ALA Glossary of library and information sciencsl.

۴. Bibliographic database.

۵. Card catalog crisis.

۶. World wide web.

۷. Heper Text.

۸. Multi media.

۹. Meta data.

۱۰. Access points.

۱۱. Trunction.

۱۲. International standard Book Number (ISBN).

۱۳. Electronic mail (Email).

۱۴. Machine Readable cataloging (MARC).

۱۵. Library of congress online catalog: ( http://catalog.loc.gov ).

۱۶. Document Delivery.

۱۷. British library online catalog ( http://OPAC۹۷.bl..uk ).

۱۸. Amazon: ( www.Amazon.com ).

۱۹. National library of Agriculture ( WWW.nal.usda.gov/ag۹۸ ).

۲۰. Inter library loan.

۲۱. ( WWW.Konbib.nl.home/fe .html ).

۲۲. Password.

۲۳. Discusion Groups.

۲۴. Library soft ware.

۲۵. Home Page.

۲۶. Telnet.

منابع و مأخذ

۱- پژوهشنامه اطلاع رسانی، سال سوم، شماره سوم، آبان ۱۳۷۸ص۸-۳.

۲- رودلی، جنیفر، هزینه تحویل الكترونیكی اسناد و مدارك مرزهای نو در اطلاع رسانی گزیده مقالات هجدهمین كنفرانس بین المللی اطلاع رسانی پیوسته لندن ۱۹۹۴ به كوشش علی اصغر شیری، علیرضا بهمن آبادی، مازیار امیر حسینی، تهران: چرتكه، ۱۳۷۵ ص:۱۲۶-۱۱۱.

۳- فتاحی، رحمت الله، فهرستهای كامپیوتری و تفاوت آن با برگه دان، فصلنامه كتاب، دوره پنجم، شماره دوم بهار و تابستان ۱۳۷۳ ص: ۳۵-۴.

۴- فتاحی: رحمت الله، فهرستهای كامپیوتری نسل چهارم، پیام كتابخانه، دوره پنجم، شماره ۱و۲ بهار و تابستان ۱۳۷۴ ص:۲۶-۳۶.

۵- كوشا، كیوان، فهرستهای همگانی و شبكه جهانی وب،فهرستهای رایانه ای مجموعه مقالات همایش كاربرد و توسعه فهرستهای رایانه ای در كتابخانه های ایران،۲۷و۲۸آبان۱۳۷۸به كوشش رحمت الله فتاحی.مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، تهران مركز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی،۱۳۷۹،ص۱۶۱-۱۸۲.

۶- online Public Access Catalog Display Format, Encyclopedia of library and Information Science. Edited by Allen Kent Harold Lancour. New Yourk: Marcal Dekker, ۱۹۹۶.vol: ۳۸.p: ۳۲۵-۳۳۱.

۷- library online public Access catalogs: (OPACS) [online] available at:< WWW.Itcompany.com/inforetriever/opac/htin >. Accessed:[۲۵ mar۲۰۰۳].

۸- Online catalogs directory:[online] available at:< WWW.directory.google.com/Top/reference/libraries/online_catalogs/Directories .Access in:[۵ Apr ۲۰۰۳].

تالیف: سیدحسین محمدی

كارشناس كتابداری دانشگاه علامه طباطبایی

---