جهان در مسیر آینده نگاری تکنولوژیک ۱

نخستین کارگاه آینده نگری تکنولوژی در ایران دو هفته گذشته, با هدف آشناسازی مدیران و تصمیم گیران سطح کلان کشور با مفاهیم, روش ها و تجربیات اجرائی آینده نگاری دیگر کشورها, در حالی برگزار شد که بسیاری از کشورها در دههٔ ۷۰, از آینده نگری تکنولوژی به عنوان ابزاری بالقوه برای سیاست گذاری و با هدف پیش بینی تکنولوژی در ۳۰ سال آینده, استفاده می کردند

این کارگاه یک روزه، مقدمهٔ برگزاری کارگاه بین‌المللی آینده‌نگاری تکنولوژی (Seminar on Technology fore-sight) است که در آیندهٔ نزدیک، با همکاری مرکز صنایع نوین و سازمان توسعهٔ صنعتی سازمان ملل‌متحد (ONIDO) برگزار خواهد شد. افزایش رقابت‌های بین‌المللی، انقلاب در تکنولوژی و بین‌المللی شدن تولید، از جمله تحولات مهم بین‌المللی هستند که مناسبات کلیهٔ جوامع را تحت تأثیر خود قرار داده‌اند. به‌گونه‌ای که ادامهٔ حضور فعال و مؤثر هر یک از بازیگران در عرصهٔ اقتصادهای ملی و جهانی، بدون برخورداری از تخصص‌های رقابتی، شبکه‌های ارتباطی و تکنولوژی روز، میسر نخواهد شد. در این راستا، بهره‌گیری از روش‌های نوین برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری نظیر آینده‌نگاری در حوزه‌های گوناگون اقتصاد، اجتماع، سیاست، علم و تکنولوژی، به‌منظور توسعهٔ همه‌جانبهٔ جوامع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همان‌طور که گفتیم بسیاری از کشورها و سازمان‌های مختلف، پس از دههٔ ۷۰ از آینده‌نگری به‌عنوان ابزار بالقوه‌ای برای سیاست‌گذاری استفاده می‌کردند. امروزه به‌واسطهٔ آینده‌نگاری در حوزه‌های دانش، تکنولوژی، اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه با هدف شناسائی تکنولوژی‌های نوظهور و تعیین بخش‌هائی که سرمایه‌گذاری در آنها، احتمال سوددهی اقتصادی و اجتماعی بیشتری دارد، شاهد رشد و پیشرفت تکنولوژیکی و صنعتی بسیاری از کشورها هستیم. کشورهائی مانند ژاپن، آلمان، انگلیس، آفریقای جنوبی و ترکیه از آینده‌نگاری به‌عنوان ابزاری برای بهره‌گیری از منافع آن، استفاده می‌کردند و در این راه همیشه پیش‌قدم بوده‌اند.

تعریف و استدلال

به‌طور کلی باید برای رویاروئی با تغییرات اقتصادی و اجتماعی، سیستم‌های علم و تکنولوژیک از طریق سازگار کردن تکنولوژی‌های فعلی یا ایجاد و استفاده از تکنولوژی‌های جدید، قادر به پاسخگوئی و تغییر باشند. ارزش آینده‌نگاری در آن است که فرصت ساختاریافته‌ای را برای نگاه به آینده و بررسی نقش علم و تکنولوژی در آینده فراهم می‌آورد. تعاریف مختلفی از آینده‌نگاری در دست است. تعریف کلاسیکی که بهترین توضیح را در بردارد؛ این است که آینده‌نگاری عبارت است از: تلاشی نظام‌مند به‌منظور نگاه به آیندهٔ بلندمدت دانش فن‌‌آوری، اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه که با هدف شناسائی فن‌آوری‌های نوظهور و تقویت حوزه‌های تحقیقات راهبردی برای کسب بیشترین منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی صورت می‌گیرد. در این تعریف، دلالت‌های ضمنی نیز به چشم می‌خورد. نخست اینکه تلاش برای بررسی آینده باید سیستماتیک باشد تا آینده‌نگری به‌شمار آید دوم آنکه آینده‌نگاری، فن یا مجموعه‌ای از فنون نیست بلکه فرآیندی است که اگر به گونهٔ مناسبی، طراحی شود، بازیگران اصلی را از گروه‌ها و بخش‌های مختلف ذینفع (جامعهٔ علمی، دولت، صنعت، سازمان‌های غیردولتی و دیگر گروه‌ها) را به‌منظور بحث دربارهٔ چگونگی دنیای آینده گرد هم می‌آورد. دلالت ضمنی دیگر آن است که این تلاش‌ها باید در درازمدت صورت گیرد؛ معمولاً ۱۰ تا ۳۰ ساله در پایان، برنامهٔ آینده‌نگاری باید کشش بازار را با رشد دانش و فن‌آوری در تعادل نگاه دارد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود تأکید بر روی شناسائی سریع تکنولوژی‌های عام، نوظهور است؛ تکنولوژی‌هائی که استفاده از آنها، برای بخش‌های مختلف اقتصاد و جامعه منافعی نیز در بر دارد. این‌گونه تکنولوژی‌ها، هنوز در مرحلهٔ پیش رقابتی قرار دارند و می‌توانند برای سرمایه‌گذاری انتخابی به‌منظور توسعهٔ سریع، جهت‌دهی شوند. تحقیقات استراتژیک نیز در این میان، به‌صورت چشمگیری مطرح است؛ یعنی تحقیقات بنیادی که با امید به فراهم آمدن مبنای گسترده‌ای از دانش، انجام می‌شود. پیش‌بینی می‌شود این تحقیقات، پیش‌زمینه‌ای برای حل مسائل علمی شناخته شدهٔ فعلی یا آتی خواهد بود. مهم است تأکید کنم که آینده‌نگاری، همان پیش‌بینی تکنولوژی نیست که آینده‌ای منحصر به فردی را در نظر بگیرد. بنابراین پیش‌بینی‌کننده باید با دقت بسیاری به این موضوع بپردازد که این آینده چگونه خواهد بود. آینده‌نگاری، به فراهم آوردن آینده‌ای ناشی از تصمیم‌گیری عاقلانه می‌اندیشد.

آینده‌نگاری در برخی کشورها

همان‌طور که گفته شد روی‌آوری کشورها و سازمان‌های مختلف به آینده‌نگاری برای بهره‌گیری از منافع آن، صورت گرفت. اثبات مفید بودن به‌کارگیری آینده‌نگاری و همچنین عرضهٔ ابزار بالقوهٔ مفیدی برای سیاست‌گذاری، باعث شد بسیاری از کشورها و سازمان‌های مختلف به آینده‌نگاری روی آورند؛ اما ابتدای کار، پرسشی اساسی مطرح شد به معنی اینکه چگونه می‌توان با روشی درست اطلاعاتی از آینده به‌دست آورد؟ بر مبنای همین سؤال، روش جدیدی برای پیش‌بینی‌ها به نام روش ”دلفی“ ابداع شد. نخستین مطالعهٔ جدی دلفی با عنوان ”گزارشی در مورد روش پیش‌بینی درازمدت“ در سال ۱۹۶۴ صورت گرفت. در این گزارش، پیش‌بینی‌هائی در مورد پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی و مواردی از قبیل تهیهٔ آب آشامیدنی از آب دریا، داروهای ضدّبارداری، امکان کنترل بیماری‌های ارثی و اعضاء مصنوعی بدن در سال ۲۰۰۰ و پس از آن انجام شد. کشوری که در این راه پیش‌قدم شد، کشور ژاپن بود. دولت ژاپن در ابتدای فعالیت خود در این زمینه، تیمی را برای مشورت با متخصصان آمریکا به آن کشور فرستاد. در سال ۱۹۷۰ سازمان علم و تکنولوژی این کشور با استفاده از روش ”دلفی“ نخستین‌ آینده‌نگاری را با هدف پیش‌بینی به‌ویژه پیش‌بینی تکنولوژی در ۳۰ سال آینده (تا سال ۲۰۰۰) انجام داد. اهداف ژاپنی‌ها از آینده‌نگاری تعیین فن‌آوری‌های عام نوظهور به قصد به‌دست آوردن بیشترین منفعت اجتماعی و اقتصادی، فراهم کردن اطلاعات اساسی به‌منظور استفاده در سیاست‌های علم و تکنولوژی سطح دولتی و مطالعه و بررسی جهت‌گیری آیندهٔ توسعهٔ تکنولوژی تقریباً بلندمدت و طولانی به‌نظر می‌رسید. پس از تغییرات سال ۱۹۹۹ در ساختار حکومتی ژاپن، مؤسسه ملی سیاست‌گذاری علم و تکنولوژی زیر نظر وزارتخانه آموزش، ورزش، فرهنگ، علم و تکنولوژی به اجراء برنامه‌های آینده‌نگاری پرداخت. در حال حاضر، دلفی هفتم ژاپن برای دورهٔ پیش‌بینی ۲۰۰۱ تا ۲۰۳۰ به فعالیت مشغول است. اما در کشور آلمان، تغییرات عمده در سیاست‌گذاری دولت در این زمینه اوایل دههٔ ۱۹۹۰ و برنامه‌ریزی برای اجراء پروژه‌های آینده‌نگاری مختلف، توسط وزارت تحقیقات و تکنولوژی انجام شد. نخستین پروژهٔ این کشور ”تکنولوژی در آغاز قرن ۲۱“ بود که در سال ۱۹۹۲ برای شناسائی تکنولوژی‌های مهم تا سال ۲۰۰۰ آغاز شد. ایجاد ارتباط بین متخصصان جهت بحث دربارهٔ عناوین آیندهٔ علم و تکنولوژی، آگاه کردن متخصصان از آینده علم و تکنولوژی و تمرکز بر آن و تعیین حوزه‌هائی از نوآوری که طی ۳۰ سال آینده، پیشرفت‌های مهمی خواهند داشت از اهداف تعیین شدهٔ کشور آلمان در این زمینه بود. برنامه‌های ملی آینده‌نگاری انگستان نیز به‌وسیلهٔ ادارهٔ علم و تکنولوژی این کشور مدیریت می‌شود. آغاز این برنامه، سال ۱۹۹۳ بود و اکنون سومین پروژه آینده‌نگاری این کشور در حال انجام است.

فعالیت آینده‌نگاری در کشور آفریقای جنوبی همچنین با نخستین پروژهٔ آینده‌نگاری توسط وزارت هنر، فرهنگ، علم و تکنولوژی در جولای ۱۹۹۶ با مشارکت بیش از ۳۵۰ نفر عضو گروه‌های کاری و صدها نقش‌آفرین دیگر در سراسر جامعه این کشور آغاز شد. در کشور ترکیه فعالیت آینده‌نگاری با پروژهٔ ”چشم‌انداز ۲۰۲۳، استراتژی‌هائی برای علم و تکنولوژی“ به‌منظور تنظیم سیاست‌های جدید علمی و تکنولوژیکی، آغاز شد. اهداف پروژهٔ این کشور، ایجاد چشم‌انداز علمی، تکنولوژیکی برای ترکیه، تعیین تکنولوژی‌های استراتژیک و زمینه‌های دارای اولویت RD و تدوین سیاست‌های علمی و تکنولوژیکی ترکیه برای دوره زمانی ۲۰ ساله بود.