چالش های پیش روی روابط ایران و اروپا

بررسی عملکرد تهران و کشورهای اروپایی در قبال یکدیگر

برای بررسی روابط ایران و اروپا باید مروری به تغییر و تحولات سال‌های اخیر داشته باشیم؛ روابطی که رکود کنونی آن را باید در نوع سیاست خاص اتحادیه اروپایی جستجو کرد، سیاستی که بیشتر از آن‌که مستقل بوده باشد تابعی از سیاست‌های ‌آمریکا بوده است به نحوی که هیچ‌گاه نتوانسته به عنوان یک طرف مذاکرات سیاست و رویکردی مستقل از خود بروز و ظهور دهد. اعضای اتحادیه اروپایی همچنین نسبت به ایران و نوع رابطه اتحادیه با این کشور موضع هماهنگ و واحدی ندارند و هر کدام کمیت و کیفیت متفاوتی برای رابطه با ایران قائلند.

برخی عمدتا اهداف سیاسی را در مذاکره با ایران دنبال می‌کنند و برخی به اهداف اقتصادی اولویت می‌دهند به این دلیل مسیر مذاکرات اقتصادی و سیاسی ایران با اتحادیه اروپایی مسیری دشوار و ناهموار است و به متغیرهای داخلی، تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی بستگی خواهد داشت، بنابراین چشم‌اندازی روشن در این زمینه نمی‌توان تصور کرد. کمیسر روابط خارجی اتحادیه اروپایی در گزارش، تصویر خاصی از ایران و مذاکرات اتحادیه اروپایی با آن ارائه کرده است که عمدتا نگاه اتحادیه اروپایی است و نه لزوما نگاه کشورهای عضو. در این گزارش تصریح شده بود اتحادیه اروپایی به طور جدی درصدد فراهم کردن امکان همکاری با ایران در زمینه انرژی، تجارت، سرمایه‌گذاری مشترک، مساله پناهندگان و مواد مخدر است. این مقام عالی‌رتبه اروپایی معتقد است پیشرفت در ۳ بعد سیاسی، مبارزه با تروریسم و اقتصادی، مشروط به یکدیگرند. این سخن از آنجا اهمیت می‌یابد که رویکرد جدیدی که بین ایران و اتحادیه اروپایی از سال ۱۳۷۷ برقرار و دو طرف از فاز گفتگوهای اقتصادی وارد مرحله گفتگوهای فراگیر شدند از سال ۸۳ با طرح بهانه موضوع هسته‌ای ایران دچار رکود شد و با این‌که اروپا بشدت به تجارت و حوزه انرژی ایران وابسته است، اما چیره شدن مسائل سیاسی بر این روابط باعث شد دیگر مسائل فی‌مابین دو طرف تحت تاثیر قرار گیرد.

● اهمیت گسترش روابط ایران و اروپا برای طرفین

گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپایی در بردارنده مزایا و منافعی برای جمهوری اسلامی ایران است که اهم آن عبارتند از:

۱) اتحادیه اروپایی مانند سازمان ملل متحد دریچه مناسبی برای ورود ایران به نظام جدید بین‌المللی و همخوانی با قواعد بازی این نظام است. این مهم بویژه به لحاظ افزایش وزنه سیاسی ایران قابل توجه است.

۲) ماهیت مذاکرات تجاری ایران و اروپا پیش‌زمینه و مقدمه‌ای برای مذاکرات تجاری ایران و سازمان تجارت جهانی (WTO) خواهد بود. در واقع، مذاکرات تجاری ایران و اروپا عرصه محدودتر مذاکرات تجاری احتمالی ایران و WTO است. علاوه بر این، اتحادیه اروپایی به عنوان یکی از اعضای WTO و همچنین دولت‌های عضو اتحادیه می‌توانند نقش مثبت و سازنده‌ای در پذیرش درخواست عضویت ایران در این سازمان داشته باشند. ضمن این‌که اصل موافقت‌نامه تجاری، پشتوانه مناسبی برای مذاکرات ایران باWTO است.

۳) ‌تسهیل دسترسی ایران به بازارهای اروپایی؛ این مهم در شرایطی که استراتژی توسعه صادرات غیرنفتی به یکی از اولویت‌های توسعه اقتصادی کشور تبدیل شده، قابل توجه است. نکته قابل ذکر این‌که امضای موافقت‌نامه تجاری ایران و اتحادیه اروپایی بیش از آن‌که تسهیل‌کننده حضور اروپا در عرصه اقتصادی ملی ایران باشد، فراهم‌کننده زمینه حضور ایران در حوزه اقتصادی اروپاست. در واقع، در شرایط کنونی اتحادیه اروپایی و کشورهای عضو آن محدودیتی برای حضور در ایران ندارند و چندان به دنبال این هدف نیستند که ایران بازارهای خود را روی آنها باز کند؛ اما در مقابل، ایران انتظار دارد محدودیت‌ها و موانع دسترسی ایران به بازارهای اروپایی از میان برده شود و زمینه صادرات غیرنفتی ایران به اروپا فراهم شود.

در مقابل، اروپا نیز به گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با ایران علاقه‌مند است، هرچند این علاقه‌مندی در ظاهر چندان پررنگ نیست. در واقع، راهبرد جدید اتحادیه اروپایی در قرن بیست و یکم، تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ اقتصادی و سیاسی در سطح جهانی است. این مهم مستلزم دسترسی به منابع جدید و استراتژیک و جذب کشورهای بالقوه و بالفعل قدرتمند است. از این‌رو، اتحادیه اروپایی حساب ویژه‌ای روی خاورمیانه و خلیج‌فارس و بخصوص ایران باز کرده است. این ذهنیت فرصت و مزیت مناسبی برای ایران به منظور در پیش گرفتن راهبرد و رهیافت مشخصی در مذاکرات سیاسی و اقتصادی با اتحادیه است.

با توجه به رویکرد یکجانبه‌گرایی آمریکا و حضور پررنگ این کشور در خلیج‌فارس و اهمیت انرژی در آینده اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته، موضوع رقابت در کسب سهمیه مطمئن برای آینده، یکی از زمینه‌های رقابت کشورهای اروپایی با آمریکا خواهد بود. این موضوع مزیتی است که ایران می‌تواند روی آن برنامه‌ریزی کند.

● روابط اقتصادی ایران و اروپا

از نقطه نظر انرژی، اتحادیه اروپایی یکی از مصرف‌کنندگان انرژی دنیاست. ایران روزانه حدود ۷۵۰ هزار بشکه نفت به اروپا صادر می‌کند. از نظر اروپا، ایران به دلیل برخورداری از منابع عظیم نفت و گاز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. از نظر اروپا حوزه دریای خزر هم برای تامین انرژی جایگاه ویژه‌ای دارد. صدور ۴۰۰ میلیون متر مکعب گاز از روسیه به اروپا نشان‌دهنده نقش منابعی است که هم‌اکنون در دریای خزر موجود است و اروپا بشدت نیازمند آن است؛ همچنین طی ۵ سال گذشته روند ثبات‌سازی در روابط تجاری ایران و اروپا جریان داشته و در چند ماه گذشته این روند سیر صعودی داشته که این سیر صعودی به دلیل افزایش صدور نفت ایران به اروپا بوده است. اتحادیه‌ اروپایی با تجمیع ۲۷ کشور عضو که ۵۰۰ میلیون نفر از مردم جهان را در برمی‌گیرد، هم‌اکنون ۲۳ درصد تولید ناخالص دنیا و ۵/۱۵ درصد تجارت جهانی را داراست و این پتانسیل‌ در کنار داشتن منابع غنی نفت و گاز در ایران باعث شده دو طرف برای گسترش روابط تلاش کنند، هر چند در سال‌های اخیر این روابط بیشتر تحت تاثیر مسائل سیاسی قرار گرفته است.

فوزی بن‌سارسا، مشاور انرژی در کمیسیون اروپا می‌گوید اتحادیه اروپایی یک بانک یا شرکت نیست، بلکه یک نهاد سیاسی است که ۵۰۰ میلیون مصرف‌کننده در داخل دارد. این سیستم می‌تواند بدون ایجاد بحران، بازار مشترکی داشته باشد. وی می‌افزاید مدل اتحادیه اروپایی، مدلی رهبری کننده است که آینده نسل‌ها را تامین می‌کند تا انرژی را در اختیار آنها قرار دهد. این مسوول اروپایی می‌گوید هدف ما این است که با هزینه کمتر، انرژی بیشتری تولید کنیم، ولی می‌خواهیم به منابع بیشتری دسترسی پیدا کنیم و حتی ممکن است از ابزارهایی استفاده شود که با حقوق بشر هماهنگی نداشته باشد. وی ادامه می‌‌دهد اتحادیه اروپایی در نظر دارد. ۲۰ درصد کارایی انرژی را تا سال ۲۰۲۰ افزایش دهد، در زمینه تامین انرژی، اروپا با همه ارتباط دارد و روسیه و کشورهای حوزه خزر برای آن از اهمیت زیادی برخوردار است. بن‌سارسا می‌گوید: با کشورهای حوزه دریای خزر گفتگو کرده‌ایم و با جمهوری آذربایجان نیر موافقت‌نامه‌ای امضا کرده‌ایم. تا پایان امسال نیز پیمان راهبردی با عراق امضا می‌کنیم. در زمینه گاز نیازی به ایجاد میدان گازی جدید در عراق نداریم، ولی باید مانع هدر رفتن گاز در میدان‌های موجود شویم. ما در تعامل با کشورها فناوری، دانش فنی، کمک و قابلیت‌هایمان را ارائه می‌کنیم و در مقابل گاز می‌خریم.

● روابط سیاسی دو طرف

روابط ایران و اروپا که از سال ۱۳۷۷ وارد رویکرد تازه‌‌ای شده بود از سال ۸۳ و پس از صدور قطعنامه شورای امنیت علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران دچار واگرایی شد. تا پیش از این، دو طرف در حال مذاکره درخصوص سند همکاری‌های تجاری و اقتصادی به موازات سند سیاسی بودند که باید به امضای موافقت‌نامه می‌رسید، اما با طرح پرونده هسته‌ای ایران، اتحادیه اروپایی مذاکرات درباره این اسناد را به حال تعلیق درآورد و آخرین مذاکرات در ۲۶ می ۲۰۰۵ در حالی برگزار شد که اروپا با در پیش گرفتن سیاست حمایتی از سیاست‌های ایالات متحده در قبال ایران راه را برای گسترش روابط با ایران بست.

● پرونده هسته‌ای ایران

همان‌گونه که پیشتر ذکر شد مساله هسته‌ای یکی از بهانه‌های عمده اروپا برای تعلیق و کاهش سطح روابط با ایران بوده است و در این میان اگر چه مقامات اروپایی به حق ایران برای داشتن فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای اذعان دارند، اما همانند آمریکا رویکرد عدم اعتماد را در این موضوع مطرح و تکرار می‌کنند. رابرت فرانسیس کوپر، ارشدترین مشاور خاویر سولانا، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی در دیدار هیات رسانه‌ای ایران می‌گوید: ما با برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران مشکل نداریم و حق این کشور را در چارچوب پیمان ان.پی.تی به رسمیت می‌شناسیم و آماده‌ایم به ایران درباره این برنامه کمک کنیم، چرا که به دلیل تغییرات آب و هوایی کشورهای مختلف باید از فناوری هسته‌ای استفاده کنند. وی اضافه می‌کند: گرچه ما فکر نمی‌کنیم که ایران می‌خواهد از مواد هسته‌ای بمب بسازد و آژانس نیز تایید کرده که انحرافی در فعالیت‌های ایران وجود ندارد اما هدف ایران را از غنی‌سازی اورانیوم درک نمی‌کنیم، هر چند خود کوپر بدقولی اروپا را در قبال توافقنامه پاریس وارونه جلوه می‌دهد و نقض آن را ناشی از اقدامات ایران می‌داند.

بنیتا فررد والدنر، کمیسر روابط خارجی اتحادیه اروپایی نیز در دیدار هیات رسانه‌ای ایران معترف بوده است که ما حق ایران را برای برخورداری از انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز انکار نمی‌کنیم و تاکید می‌کنیم که هیچ کس و هیچ‌گاه این حق را انکار نکرده‌ایم، اما مشکل در مورد پرسش‌هایی است که در ارتباط با فعالیت‌های غنی‌سازی ایران وجود دارد؛ اما در خود اتحادیه اروپایی هم عناصر معقول‌تری هستند که با درک شرایط ایران معتقدند اگر اروپا نه تنها به دنبال خاورمیانه‌ای عاری از سلاح هسته‌ای بلکه به دنبال جهانی فاقد این‌گونه سلاح‌هاست باید تهیه و تولید این جنگ‌افزار‌ها در خود اروپا و آمریکا نیز متوقف شود. خانم آنجلیکا بر، یکی از اعضای تاثیرگذار در پارلمان اروپا در دیدار هیات رسانه‌ای ایران ضمن انتقاد از سیاست‌های دوگانه غرب در قبال فعالیت‌های هسته‌ای ایران تاکید کرد که ما از گفتگوها با ایران در تمامی عرصه‌ها حمایت می‌کنیم. وی در عین حال به فشارهایی که لابی‌های مختلف در پارلمان اروپا به گروه‌های حامی ایران وارد می‌کنند، اشاره می‌کند و می‌گوید: ما بشدت از سوی لابی‌های قدرتمند مخالفان ایران تحت فشاریم.

درخصوص پرونده هسته‌ای ایران آنچه مشخص است اروپا بیشتر از آن که سیاستی مستقل در قبال ایران داشته باشد تحت تاثیر سیاست‌های آمریکا و شریک سنتی اروپایی‌اش یعنی انگلیس است و تا وقتی این رویکرد تغییر نکند نمی‌توان از اروپا توقع تاثیرگذاری سیاسی نه‌تنها در قبال پرونده هسته‌ای ایران بلکه در قبال دیگر مسائل سیاسی بین‌المللی داشت.

غیر از مسائل هسته‌ای، مسائل مربوط به حقوق بشر و صلح اعراب و اسرائیل ازجمله مسائلی است که مقامات اروپایی از آنها به عنوان موانع گسترش روابط ایران و اروپا ذکر می‌کنند. گفتگوهای حقوق بشری ایران و اروپا از سال ۲۰۰۴ متوقف شد و از آن پس اروپا با گره زدن مسائل سیاسی به مسائل حقوق بشری رویکرد غیرمنطقی را در قبال ایران پیش گرفت به طوری که در دوره ریاست فرانسه برای اتحادیه اروپایی که تا پایان امسال ادامه خواهد داشت تاکنون حدود ۱۶ قطعنامه حقوق بشری علیه ایران صادر شده است که نشان دهنده رویکرد انتقادی اروپا در قبال ایران است. اروپا همچنین با اعطای آزادی عمل به منافقین برای فعالیت آزادانه در کشورهای عضو اتحادیه اروپایی در عمل حالت تخاصمی به خود گرفت و در همین چارچوب چند روز پیش دادگاهی در لوکزامبورگ به خروج نام گروهک تروریستی منافقین از لیست گروه‌های تروریستی رای داد که دورنمای روابط ایران و اروپا را تاریک خواهد کرد. آنچه مشخص است اروپا با داشتن پتانسیل جمعیتی، سیاسی و اقتصادی می‌تواند شریک مناسبی برای ایران باشد. ایران نیز با داشتن منابع غنی انرژی، بدون تردید برای اروپا از جایگاه ویژه‌اش برخوردار است، اما اروپا باید به این مهم واقف باشد که گره زدن منافع اقتصادی به مسائل سیاسی، تنها کشورهای عضو این قاره را از منابع غنی ایران محروم می‌کند. بعلاوه این که درخصوص مسائل سیاسی هم ایران با داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی در منطقه حساس خاورمیانه می‌تواند کمک‌حال اروپا برای تاثیرگذاری مثبت در منطقه باشد و برای رسیدن به این هدف اولا باید سیاست خود را از آمریکا جدا کند و ثانیا خود را از تحت تاثیرپذیری کشورهای حامی آمریکا در اروپا همچون انگلیس برهاند.

عباس محمدنژاد