بازخوانی جشن سده در ادبیات کلاسیک ایران

سده به معنای «ظهور و پیدایی» است جشن سده, که در شاهنامه, در بخش پادشاهی هوشنگ از آن سخن رفت, نماد پیدایش آتش است که گرم و حیات بخش است و سرچشمه تحولاتی شگرف در زندگی بشر

سده به معنای «ظهور و پیدایی» است. جشن سده، که در شاهنامه، در بخش پادشاهی هوشنگ از آن سخن رفت، نماد پیدایش آتش است که گرم و حیات بخش است و سرچشمه تحولاتی شگرف در زندگی بشر.

روزی هوشنگ شاه، با درباریان و ندیمان خود به منظور گردش به سوی کوه می رفت. از دور ماری سیاه رنگ، تیره تن و تیزتاز پدیدار شد، که دود از دهانش برمی خاست. هوشنگ با زور کیانی، سنگی پرتاب کرد که سنگ به سنگ دیگر خورد و نخستین فروغ آتش پدیدار گشت. هوشنگ که تا آن روز آتش ندیده بود، به درگاه خداوند نیایش کرد و به شکرانه این نعمت جشن و شادمانی برپا کرد. در شاهنامه چنین آمده است:

یکی روز شاه جهان سوی کوه گذر کرد با چند کس هم گروه

پدید آمد از دور چیزی دراز سیه رنگ و تیره تن و تیز تاز

دو چشم از بر سرچو دو چشمه خون زدود دهانش جهان تیره گون

نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ

به زور کیانی رهانید دست جهان سوز مار از جهانجوی رست

برآمد به سنگ گران سنگ خرد هم آن و هم این سنگ بشکست گرد

فروغی پدید آمد از هر دو سنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

نشد مار کشته ولیکن ز راز از آن طبع سنگ آتش آمد فراز

جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین

که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آن گاه قبله نهاد

بگفتا فروغی ست این ایزدی پرستید باید اگر بخردی

شب آمد برافروخت آتش چو کوه همان شاه در گرد او با گروه

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد سده نام آن جشن فرخنده کرد

ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار

جشن سده از آیین های اساطیری است. در این داستان، می توان افسانه مربوط به طوفان را باز شناخت. قهرمانی در کوهستان (یعنی ابر)، اژدهایی عظیم را به هلاکت می رساند. چون این اژدها، جهان را تیره و تار ساخته بود. ابتدا سنگی (یعنی رعد) به سوی اژدها پرتاب می کند و آتش (یعنی برق) می افروزد و جهان را فروغ می بخشد و سرانجام آتش را از مخفی گاهش بیرون می کشد و به مردم می سپارد و تحولاتی جدید در زندگی مردم ایجاد می شود. بیشتر محققان، بر این گمانند، که آیین سده از آیین های بازمانده از اقوام بومی فلات ایران است، که پیش از مهاجرت آریایی ها در آنجا ساکن بودند. سده بزرگ ترین عید اجتماعی ایران است. آتش افروزی، سیمای اصلی جشن سده است. در برگزاری این آیین یعنی جمع کردن هیزم و برافروختن آتش همه مردم مشارکت داشتند. همگان به صحرا می رفتند و کوهه هایی از بوته فراهم می کردند و معتقد بودند، که این آتش، بازمانده سرما را نابود می کند. گردآوری بوته ها وظیفه ای عمومی محسوب می شد. بزرگان و مالداران، کسانی را اجیر می کردند، تا به جای ایشان بوته فراهم کنند.

دکتر مهرداد بهار می نویسد: «در جشن سده، سپر، شمشیر چوبین و بوق سفالین می فروختند و صورتک هایی بر چهره می زدند.» به نظر می رسد آیین های نمایشی خاصی با ابزارآلات فوق، در شب جشن سده و در کنار آتش، به شادمانی و پایکوبی مردم، معنای دیگری می داد. نواختن چنگ و چغانه، در آن شب مرسوم بود.

غیر از سده، دو جشن دیگر در زمستان بر پا می شد که با آتش افروختن همراه بود. جشنی در دهم دی و دیگر چهارشنبه سوری.

جشن سده نیز همچون پدیده های اجتماعی دیگر، با گذر از راهی پر پیچ و خم همراه با انسان نماینده تجربه ها و عکس العمل های مردم در برابر دشواری های طبیعی و اجتماعی شده است. این جشن همچنین به نوعی در سازگاری با مقتضیات و نیازهای روحی بشر، در دوره های پیش از تاریخ و تاریخی ارتباط داشته است. این آیین، در زمان اشکانی و ساسانی با آمیختن در فرهنگ زرتشتی همچنان پابرجا بود و اجرا می شد، با زوال دولت ساسانی و در دوره اسلامی هم این جشن مانند سایر جشن های بزرگ ملی ایران از رونق نیفتاد.

در سال ۳۲۳ هجری مرد آویج زیاری در اصفهان جشن سده را با شکوه فراوان برپا کرد، که تاریخ نویسان از آن نام برده اند. عنصری به مناسبت جشن سده که سلطان محمود غزنوی برپا کرد، قصیده ای خواند که با این بیت آغاز می شود.

سده جشن ملوک نامدار است ز افریدون و از جم یادگار است

فرخی نیز در مدح سلطان مسعود غزنوی گفته است:

جشن سده و سال نو و ماه محرم فرخنده کنار ایزد بر خسرو عالم

در تاریخ بیهقی از برگزاری جشن باشکوه سده در دوران سلطان مسعود سخن به میان آمد که فروغ آتش آن تا ده فرسنگی نمایان بود.

این جشن، در عهد دیالمه به خصوص در دوره عضدالدوله با شکوه برگزار می شد و شعرای عصر، قصیده های غرّایی برای سده ساخته اند. سلاطین غزنه مانند دیالمه، شب مذکور را با شکوه تمام جشن می گرفتند. شعر زیر از سمرقندی است که در عهد سبکتکین سروده است.

دو چیز یافت از این آتش سده دو همال ستاره یاره ای زرین و آسمان خلخال

ز آفتاب یکی جام کرد چرخ امشب به یاد شاه به کف بر نهاد مالامال

منوچهری که در سال ۴۲۰ هجری در خدمت سلطان مسعود بود، در قصیده ای راجع به این جشن می گوید:

آمده ای سید احرار شب جشن سده شب جشن سده را حرمت بسیار بود

همچنین منوچهری این جشن را تلایه نوروز می داند و می گوید:

بر لشکر زمستان نوروز نامدار

کرده است رای تاختن و قصد کار زار

اینک بیامده است به پنجاه روز پیش

جشن سده تلایه نوروز نامدار

ملک شاه سلجوقی در سال ۴۸۴ هجری (شب شنبه ۱۸ ذی الحجه عید غدیر خم) سده را در بغداد _ روی دجله _ جشن مفصلی گرفت که تمام سفینه ها و کرجی ها را آن شب آذین بستند و چراغان کردند. حکیم عمر خیام نیشابوری در کتاب نوروزنامه درباره این آیین سخن گفته است.

زرشتیان کرمان از دیرباز این روز را جشن می گرفته اند و پیروان این کیش در یزد و تهران نیز در سال های اخیر، در این روز به جشن و پایکوبی می پردازند. در خور سده را در پنجم بهمن ماه جشن می گیرند. شادروان حبیب یغمایی خوری می گوید:

سده جشنی است خرم و فیروز

پنجه و پنج تا نوروز

روز پنجم چو آید از بهمن

آتش جشن می شود روشن

منابع:

۱ _ شاهنامه فردوسی ج ۱ مصحح مصطفی جیحونی

۲ _ نهادینه های اساطیری در شاهنامه فردوسی دکتر مهوش واحددوست

۳ _ مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان موبد اردشیر آذرگشسب

۴ _ زین الاخبار گردیزی

۵ _ مقاله های فارسی، محمد علی تربیت ادیب آذربایجانی

۶ _ چیستا ج۱

فریده یوسفی

---