بررسی یک آسیب اجتماعی در بستر تاریخی

نگاهی به نمایش ”بیوه های غمگین سالار جنگ” نوشته ”محمدامیر یاراحمدی” و کارگردانی ”شهاب حسین پور”

نمایشنامه «بیوه های غمگین سالار جنگ» روایتگر جامعه ای است که از ریشه و اصول هویتی، فرهنگی، زبانی و طبقاتی خود جدا شده و در هویتی دروغین، جعلی و مفلوک زمانه ای دچار شده که هیچ کس در نقش و جایگاه خود قرار ندارد و زوال ناشی از ریاکاری و دروغ همه ریشه ها و اصالتش را گرفته و کارکرد رفتاری غالب در انجام امور اجتماعی، تجاری و سیاسی این نوع جامعه چیزی فراتر از ریا، تملق و دروغگویی و عوام فریبی نیست.

بنابراین گفتمان حاکم در این نوع جامعه، گفتمان خرافات، تظاهر و تناقض، جنایت و خشونت است.

محمدامیر یاراحمدی نمایشنامه نویسی است که همواره در بستر تاریخ، دیدگاه های اجتماعی و فرهنگی برآمده از احوال سده معاصر خود را طرح می کند و با رویکردی جامعه شناختی، به بررسی آسیب های اجتماعی و اخلاقی مردمان روزگار خود می پردازد.

نشانه های کلامی، زبانی و شخصیتی خاص او در آثارش، همواره بیانگر تفکر و نظریه های روشنگرایانه اش درباره گذشته، حال و آینده جامعه ای است که اتفاق و داستان دراماتیک اثرش را شکل می دهند؛ مفاهیمی که در موقعیت های دراماتیک آثارش پرده برداری می شوند تا تاریخی از چند دهه جامعه را واکاوی کند و حال و احوال گذشته، روزگار امروز و احوال آینده را، که هرگز نمی توانند از هم تفکیک شوند، بازگو کند.

در متن «بیوه های غمگین سالار جنگ»، که این نویسنده آن را در سال ۱۳۸۵ نوشته است، داستان خانه و خاندان و سرنوشت سه زن بیوه «محمد تقی خان سالار جنگ» بعد از مرگ همسرشان، در مواجه با پیشکار دغل باز و ریاکار و چپاولگرش روایت می شود. هرچند نام و القاب «سالار جنگ» ظاهرا وام گرفته از شخصیت مشخص درباری و صاحب نام اواخر دوره قاجاریه است، اما شرح احوالش روایتی است ساخته شده در دل داستان دراماتیک و طنزآمیزی از یار احمدی.

سالار جنگ در آستانه ۹۰ و اندی (حدود یک سده عمر) سال می میرد؛ درحالی که وضعیت خانه و اهل خانه اش نامعلوم و بلاتکلیف است. او، که هرگز نتوانسته صاحب فرزندی شود و تمام نسب و فامیلش هم پیش از او از دنیا رفته اند (ریشه هایش)، از خود تنها سه بیوه زن پیر، میانسال و جوان (اشاره به سه نسل جامعه) به همراه یک خرس روسی (نماد حضور قدرت خارجی در درون یک جامعه) که از پدر برایش به ارث مانده، در یک عمارت اربابی باقی می گذارد. «شمس الله»، پیشکار دغل باز و بی اصل و نسبش، از موقعیت آشفته و سادگی بازماندگان سوءاستفاده می کند و با بیرون آوردن یک وصیت نامه دروغین از ارباب متوفی خود، مدعی می شود که هیچ یک از زنان از خانه و ملک و املاک ارباب چیزی به ارث نبرده اند و به دروغ از وجود یک فرزند پنهانی از سالار جنگ به عنوان میراث خوار واقعی او خبر می دهد تا در دل بیوه ها رعب و وحشت ایجاد کند و از این طریق امورات ملک و املاک و مال و اموال ارباب را به دست گیرد. او با فریب، زنان ِارباب را برای حفظ منفعتشان متقاعد می کند تا داستان مرگ شوهر را برای هیچ کس بازگو نکنند و شبانه جسد را در سرداب خانه به خاک بسپارند و خرس روسی را برای سرپوش گذاشتن بر موضوع، به کمک بگیرند و در همان سرداب زندانی کنند. سپس به دروغ مدعی شوند که سالار جنگ در مرگ خرس خود دیوانه شده و در سوگ او در سرداب به انزوا نشسته و گاه گاهی از غم دوری همچون خرس نعره می کشد. در نهایت داماد خلافکار، جاهل و سودجوی زن سوم سالار جنگ، که از موضوع بو برده است، از راه می رسد و با شخصیت جعلی فرنی (تنها پسر سالار جنگ) مدعی می شود که تنها میراث خوار سردار جنگ است و همین موقعیت خانه اربابی را درهم می ریزد و هرکس برای حفظ منافع خود به دروغ و ریاکاری دست به هر حیله و حتی جنایتی می زند. در نهایت نیز با حقه مرد جاهل و مادر زن (زن سوم سالار جنگ)، پیشکار حیله گر، خود به دام خرس سرداب می افتد و کشته می شود و ملک و اموال سالار جنگ به دست مرد سودجو و جاهل می افتد و مادر زن (کنیز خانه) جایگزین شازده نیم تاج الملوک (زن اول) می شود. امور خانه اربابی از آن پس زیر سلطه داماد و مادر زن (رعیت) اداره می شود، اهالی دیگخانه به استثمار و اسارت گرفتار می شوند و همچنان همه چیز در هم آشفته و در هم ریخته باقی می ماند.

دیدگاه محمدامیر یاراحمدی در این متن مانند دیگر آثارش، به طور مشخص بررسی یک وضعیت و موقعیت اجتماعی از احوال کنونی و آینده جامعه ای است که دروغ مبنای اداره امور آن در یک سده تاریخی در گذشته بوده است.

”دیدگاه محمدامیر یاراحمدی در این متن مانند دیگر آثارش، به طور مشخص بررسی یک وضعیت و موقعیت اجتماعی از احوال کنونی و آینده جامعه ای است که دروغ مبنای اداره امور آن در یک سده تاریخی در گذشته بوده است“

او با قرار دادن نشانه های زبانی، فرهنگی و اصطلاحات و گویش خاص در دیالوگ های شخصیت ها و استفاده از ابزار مشخصی مانند رادیوگرام و برنامه خاصی از آن (گل های رنگارنگ)، زمان وقوع داستان خود را اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره رضاخان پهلوی قرار داده است؛ دوره ای که نظام حکومتی، اجتماعی و طبقاتی ایران پس از سالیان متمادی با تحولات زیادی مواجه شد و در نتیجه، آشفتگی ها و گسستگی های فرهنگی و سیاسی در پی داشت. کشور، که در این نمایش نماد آن خانه اربابی است، با درهم ریختگی و وضعیت نامتعادل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مواجه می شود و گفتمان دروغ و ریاکاری بر فضای جامعه و دربار حکومتی سایه می اندازد؛ به طوری که زمام امور حکومتی به دست افراد بی سواد، زورگو، دغلباز و نالایق می افتد و اموال و ثروت ملی به تاراج سودجویان می رود. بنابراین حضور خرس روسی در این نمایش (تنها صدای آن از پشت صحنه شنیده می شود) و نقش آن در پیشبرد منافع شخصی اهالی خانه، که باید برای حفظ این منافع، این پیشکش روسی را مدام ارتزاق و تیمار کنند تا در وقت مناسب از او برای ایجاد رعب و وحشت یا حتی کشتن رقیبان استفاده کنند، خود نشان دهنده دیدگاه این نویسنده در مورد نقش تاریخی کشورهای خارجی، به ویژه روسیه است، که از اوضاع درهم ریخته سیاسی و اجتماعی آن دوران منافع مالی می بردند. همچنین تأکید این نویسنده بر دیالوگ پایانی نمایشنامه، که از سوی شازده خانم «نیم تاج الملوک» بیان می شود: «نه حریمی! نه حرمتی! نه سایه داری واسه روزهای بی کسی‌‍‍. نه خلوتی واسه اشک. نه گوشه‌ای واسه آه. سرای بی دنج و کنج. خونه‌ بی‌اختیار. خونه‌ای که دست هر نااهل پاره‌خوری به کلونش می‌‌رسه‌... » خود روایتگر همه تفکر و تحلیل اجتماعی، تاریخی نویسنده در مورد آینده و جامعه ای است که متولیانش بر اساس دروغ و منفعت طلبی آن را اداره کردند. بنابراین بی هیچ تردیدی باید گفت متن«بیوه های غمگین سالار جنگ» یار احمدی، مانند همیشه اثری با درونمایه اجتماعی، نگاه تحلیلی، عمیق و نظریه پردازی های روشنگرانه او درباره جامعه و تاریخ معاصر آن است. دانش و آگاهی این نویسنده از تاریخ، فرهنگ عامه، دیدگاه های جامعه شناسانه و قومیت شناسانه او در این اثر نیز آنچنان بازتاب دارد که متن دراماتیک را از یک کمدی موقعیت به یک تراژدی عمیق تاریخی، اجتماعی تبدیل می کند و این رویکرد تراژیک کاملا با دیالوگ پایانی "شازده نیم تاج"، برای مخاطب نمود پیدا می کند. صحنه پایانی اثر نیز، که نویسنده با آن ضربه آخر را بر ذهن مخاطب خود وارد می کند، یکی از صحنه های ویژه نمایش است؛ (صحنه ای که انار کلفت ناتوان ذهنی خانواده، جملاتی نامشخص را از آنچه در طول داستان بر احوال اهالی خانه گذشت، ناتمام و ناقص روایت می کند) که خود تاریخ نگاری و روایتگری تاریخی را در این نوع جامعه به زیر سوال می برد.

با این توضیحات درباره متن، در خصوص اجرا نیز باید گفت، با تمام تلاش و کوششی که در کارگردانی و بازیگری این نمایش برای بیان دیدگاه های فکری نویسنده می شود، روند تحلیل متن، که خود نیازمند دانش و آگاهی فراوان از تاریخ و جامعه شناسی همسان با نویسنده است، به خوبی شکل نمی گیرد. بنابراین موقعیت های دراماتیک مختلف نمایشنامه در همه صحنه ها به خوبی نشان داده نمی شوند و برخی از شخصیت ها در حد یک تیپ ساده باقی می مانند. در واقع در پس هر دیالوگ وگفتار این متن یک موقعیت نمایشی پنهان است که در برخی صحنه ها (تا اواسط اجرا ) مجال بروز نمی یابند وگاه این گفتارهای زودگذر، صرفا در حد ادای یک جمله، بیان می شوند. البته مقدمه پردازی طولانی نویسنده برای معرفی اهالی خانه و شرح روابط میان هر سه زن سالار جنگ نیز در این موضوع بی تأثیر نیست و موجب می شود گاه موقعیت های نمایشی در صحنه های اول برای مخاطب کمی تکراری، شوند، اما از اواسط تا پایان نمایش، این موقعیت ها به مراتب (هرچه به سمت پایان پیش می رود) با کاهش بار طنزآمیز و افزایش بار تراژیک اثر، بهتر و تأثیرگذارتر بروز می یابد؛ به طوری که در صحنه پایانی، که یکی از بهترین صحنه های این نمایش از نظر کارگردانی و بازیگری است، حق مطلب ادا می شود. یکی دیگر از مواردی که به ساختار اجرایی نمایش آسیب زده، طراحی صحنه کاربردمحور آن است، هرچند که ما در بروشور نمایش شاهد چاپ پلان طراحی بسیار قابل توجه و مناسب با محتوای اثر از سوی جلال تهرانی هستیم، اما ظاهرا این طرح به دلیل مشکلاتی، که احتمالا یکی از آن ها نبود امکانات مالی کافی است، به مرحله اجرا در صحنه نمی رسد. بنابراین کل صحنه در یک ساختار ساده با حداقل امکانات طراحی شده و همین هم موجب محدودیت برای طراحی میزانسن و ایده های اجرایی کارگردانی شده است. در واقع پنهان ماندن موقعیت های دراماتیک پشت هر دیالوگ، برآمده از نبودن امکان طراحی میزانسن های اصولی وکاربردی تر است. هرچند طراحی لباس بسیار اندیشمندانه و مناسب پریندخت عابدین نژاد به کمک تحلیل در شیوه اجرایی اثر برای بروز بن مایه فکری و اندیشه جامعه شناسانه نویسنده، به منظور تحلیل وضعیت شخصیت ها آمده است.

فروغ سجادی