۴۰۰ سال پس از گالیله

نگاهی به برنامه های بین المللی و ملی در سال جهانی نجوم

نجوم یکی از قدیمی ترین علوم پایه است که در مسیر تحول خود به کشف بسیاری از قوانین حاکم بر اجرام آسمانی نائل آمده است، ولی باید گفت کار تحقیق در این باره هرگز پایان پذیر نیست زیرا با پیشرفت تکنولوژی، در هر زمان به اسرار تازه یی از جهان آفرینش دست می یابیم.

طی چند دهه اخیر پیشرفت های فراوانی در زمینه این علم رخ داده است. صد سال پیش دانسته های ما درباره جهان اندک بود اما امروز می دانیم جهان ما از میلیاردها کهکشان تشکیل شده است که میلیاردها سال پیش به وجود آمده است و کهکشان ما (کهکشان راه شیری) یکی از آنها است.

ما امروز جهان را از زمین و فضا، از امواج رادیویی تا پرتوهای گاما و با فناوری روز مشاهده می کنیم، اما در حدود قرن هفدهم قبل از اختراع تلسکوپ علم نجوم بر مبنای مشاهده با چشم غیرمسلح پایه گذاری شده بود، به گونه یی که مردم از محل ستاره ها و سیاره ها در آسمان نقشه تهیه می کردند. اما پس از گذشت سالیان دراز و با اختراع اولین تلسکوپ در سال ۱۶۰۹ و به کارگیری آن توسط گالیله دانشمند ایتالیایی، تحول جدیدی در علم نجوم و ستاره شناسی به وجود آمد. او توانست با ترکیب عدسی ها این وسیله جدید را اختراع کند که به وسیله آن می توانست اشیای دور را مشاهده کند. بعد از گذشت ۴۰۰ سال از این رویداد یعنی سال ۲۰۰۹ میلادی را به عنوان سال نجوم نامگذاری کردند تا همه انسان ها به کشف رازهای آفرینش و جهان هستی بپردازند و از کشفیات جدید روز در این زمینه آگاه شوند. به همین دلیل شعار «جهان برای کشف از آن تو» برای این سال در نظر گرفته شده است.

ستاره شناسی بخش لاینفک میراث علمی و فرهنگی بشر به شمار می رود و به همین دلیل انتخاب سالی برای ترویج آن، حرکتی منطقی به شمار می رود. تاثیرهای علم نجوم بر بسیاری از بخش های زندگی روزمره ما دیده می شود، از جمله بخش هایی نظیر پیش بینی های آب و هوایی و ارتباطات جهانی. در عین حال این دانش به بشریت کمک می کند تا به درک درستی از جایگاه خود در جهان دست یابد. سال ۲۰۰۹ یادآور چهارصدمین سالگرد رویدادی است که در آن گالیله برای نخستین بار تلسکوپ خود را به سوی آسمان نشانه گرفت و به رصد تلسکوپی آسمان پرداخت. این رویداد، نقطه یی اساسی در تاریخ به شمار می رود نه تنها در تاریخ علوم که در تاریخ پیشرفت های انسانی. گالیله در کنار کشف های مختلفی که انجام داد (مانند اقمار مشتری، لکه های خورشیدی و اهله زهره) با بینش و مشاهدات خود، کمک شایانی به اثبات این واقعیت کرد که خورشید به دور زمین نمی چرخد بلکه زمین در حال گردش به دور خورشید است. از آن پس جهان ما دیگر به هیچ روی همان چیزی نبود که تا پیش از آن تصور می شد و این تغییری بسیار قابل توجه بود.

پدیده های نجومی با زندگی روزمره ما در ارتباط مستقیم هستند. اگر در گذشته هم جست وجو کنیم ابزار نجومی به دقت امروز نبود، اما در دریانوردی و حرکت انسان روی زمین و دریا و طبیعت به لحاظ جهت یابی، حرکات اجرام آسمانی مورد استفاده انسان ها بوده است. حتی امروزه نیز انسان از محاسبات دقیق نجومی، در فعالیت های مختلف از جمله در هوانوردی و دریانوردی و سایر مسائل استفاده می کند. همه اینها باعث می شود ضرورت توجه بیشتر به نجوم آشکار شود.

نجوم در تقاطع بسیاری از علوم نظیر فیزیک، شیمی، ریاضیات و زیست شناسی قرار دارد. تقویت حس کنجکاوی و شگفتی که جایگاهی مرکزی در علوم دارد، در نجوم به طور طبیعی وجود دارد.

بر همین اساس مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیشنهاد «یونسکو» مبنی بر معرفی سال ۲۰۰۹ به عنوان سال نجوم را تصویب کرد. یونسکو سازمان علمی آموزشی ملل متحد در دسامبر ۲۰۰۵ پیشنهاد معرفی سال ۲۰۰۹ به عنوان سال «نجوم» را مطرح کرد که این پیشنهاد در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد و اکنون پس از گذشت چهار سال زمان آن فرارسیده است.

یونسکو مراسم این سال را با همکاری اتحادیه بین المللی نجوم و رصدخانه جنوبی اروپا (ESO) برگزار می کند. تاکنون ۹۹ کشور و ۱۴ سازمان بین المللی فعال در ارتباطات و آموزش علمی، توافقنامه برگزاری مراسم سال جهانی نجوم را به امضا رسانده اند. هدف اصلی ۲۰۰۹ IYA (سال بین المللی نجوم ۲۰۰۹) کمک به مردم تمام دنیا برای کشف دوباره جایگاه و نقش خود در هستی است.

سال جهانی نجوم یا ۲۰۰۹ IYA جشنی بین المللی است که برای بزرگداشت چهارصدمین سالگرد «رصد تلسکوپی آسمان توسط گالیله» برگزار می شود و فرصتی طلایی برای مردم است تا شگفتی های جهان را درک کنند.

اهداف اصلی سال جهانی نجوم که اتحادیه جهانی نجوم و یونسکو امیدوارند با برگزاری این سال به آن دست پیدا کنند، عبارتند از؛

۱) افزایش توجه به علم

۲) افزایش میزان دسترسی عمومی به دانش های جدید و تجربه های مشاهداتی

۳) افزایش قدرت انجمن های اخترشناسی در کشورهای در حال توسعه

۴) حمایت از آموزش های علمی رسمی و غیررسمی و توسعه آن

۵) ارائه تصویری جدید از علم و دانشمندان

۶) بنیان گذاشتن شبکه های جدید و تقویت شبکه های موجود

۷) توسعه تعادل جنسیتی در میان دانشمندان در همه سطوح و تلاش برای ارتقای مشارکت اقلیت های مختلف در فعالیت های علمی و مهندسی

۸) تسهیل شرایط برای حفاظت و حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان که با مفهوم آسمان تاریک ارتباط دارد که شامل مکان هایی مانند پارک های ملی،کویرها و رصدگاه های تاریخی یا جدید می شود.

پیش از آنکه مجمع عمومی نامگذاری این سال را تایید کند، برنامه ریزی های گسترده یی در دبیرخانه بین المللی این سال آغاز شده بود و ارتباط با سازمان ها، هماهنگی با کشورهای مختلف، بررسی و ارائه پروژه های بین المللی و پاسخگویی به نیازهای مخاطبان این سال در رده های مختلف توسط گروهی از افراد حرفه یی صورت گرفت.

بر اساس مصوبه مجمع عمومی سازمان ملل متحد برنامه های سال جهانی نجوم باید به صورت بین المللی، منطقه یی و ملی برگزار شود.

پروژه های اصلی برنامه ریزی شده در این سال عبارتند از؛

«صد ساعت نجوم» یک پروژه جهانی است که نتایج بزرگ ترین رصدهای نجوم را به منظور نزدیکی بیشتر مردم دنیا با رصدهای تلسکوپی در وب ارائه می کند.

۱) گالیله اسکوپ؛ امکان ساخت یک تلسکوپ کوچک را برای کسانی که می خواهند اولین رصد خود را در آسمان انجام دهند، فراهم می کند.

۲) دفتر خاطرات کیهانی؛ امکان راه اندازی یک وبلاگ را فراهم می کند که در آن ستاره شناسان حرفه یی زندگی روزانه کاری خود را به صورت متن و تصویر در آن نقل می کنند.

۳) پرتالی به سوی هستی؛ یک پرتال اینترنتی است که منابع نجوم را روی شبکه در دسترس قرار می دهد. این منابع چندرسانه یی بر پایه نجوم شامل تصاویر، فیلم و اخبار است.

۴) او یک ستاره شناس زن است؛ به بررسی فعالیت های ستاره شناسان زن می پردازد. در حقیقت از هر چهار ستاره شناس یک نفر زن است.

۵) شناخت آسمان تاریک؛ هدف از اجرای این پروژه محافظت آسمان ستاره یی از آلودگی است.

۶) نجوم و میراث دنیا؛ یونسکو و اتحادیه بین المللی نجوم به منظور شناسایی و ارزیابی اماکن و ساختارهای مرتبط با تاریخ نجوم این پروژه را اجرا می کنند.

۷) برنامه آموزشی گالیله برای تربیت معلم؛ در این برنامه کارگاه های آنلاینی به منظور تربیت معلمان نجوم برگزار می شود. همچنین این برنامه امکان خرید تلسکوپ های نوری و رادیویی، دستکاری تصاویر دیجیتالی و استفاده از نرم افزارهای نجوم را برای معلمان نجوم فراهم می کند.

۸) شناخت هستی؛ این پروژه بین المللی با هدف نزدیکی بیشتر کودکان به زیبایی های هستی از طریق بازی های رایانه یی، آهنگ، آزمایش های عملی و پویانمایی اجرا می شود.

۹) هستی از طرف زمین؛ نمایشگاه زیباترین تصاویر نجوم است که با تلسکوپ های فضایی و زمینی گرفته شده است.

۱۰) توسعه جهانی نجوم؛ پروژه یی است که مجموعه یی از اقدامات را در کشورهایی که در آنها تحقیقات ستاره شناسی هنوز توسعه زیادی نیافته است، اجرا می کند.

مراسم رسمی افتتاحیه سال بین المللی نجوم (۱۵ و ۱۶ ژانویه ۲۰۰۹) در مقر یونسکو در پاریس برگزار شد.

در این گردهمایی بزرگ بین المللی بیش از ۹۰۰ نفر از مقامات رسمی کشورها، برندگان جوایز نوبل، اخترشناسان، دانشجویان و دانش آموزان از ۱۳۰ کشور شرکت داشتند.

از ایران نیز آقایان و خانم ها فرید قاسملو (بنیاد دایره المعارف اسلامی)، شادی حامدی آزاد (پروژه توان)، نیلوفر جاوید خلیلی (منجم آماتور)، محمدرضا مجیدی (سفیر یونسکو در ایران)، فریبا ثابت (مجله نجوم)، آیرین شیوایی(دانشجو) و بابک امین تفرشی(پروژه توان) حضور داشتند.

طبق گفته پدرو روسو دبیر ستاد اجرایی سال جهانی نجوم، ایران تاریخی غنی و قدیمی در زمینه نجوم دارد و این سنت گرانبها قطعاً در خلال برنامه های سال نجوم نقش مهمی را ایفا خواهد کرد. انجمن نجوم ایران به طور خاص، مجموعه متنوعی از رویدادها را برنامه ریزی کرده است، از جمله برنامه های مستند و نجومی تلویزیونی، حمایت از نشریات و روزنامه ها، نمایشگاه های عمومی و بسیاری دیگر از ابتکارهایی است که باعث افزایش توجه عمومی به علم ستاره شناسی خواهد شد. ایران بدون شک در حال حرکت به سمت تبدیل شدن به عنصری حیاتی و مهم در پروژه سال جهانی نجوم است و می تواند به نمونه و الگویی باارزش برای بسیاری از کشورهای دیگر تبدیل شود.

محمد مهدی مطیعی سرپرست جدید شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران اعلام کرده است همزمانی آغاز برنامه های سال جهانی نجوم با محرم و صفر موجب شد برنامه های مراسم ویژه این سال در ایران به تاخیر بیفتد، اما به زودی این فعالیت ها در ایران رسماً آغاز خواهد شد.

زهره باجلان