منطق تحول در اندیشه سیاسی آیة الله محمدباقر صدر ره

اندیشه سیاسی امام محمدباقر صدر ره چیست آیا عمل سیاسی وی مبتنی بر اندیشه سیاسی ایشان , قابل تغییر و توضیح است آیا اندیشه سیاسی وی از آغاز تا پایان , دچار تحول یا تحولاتی شده است در صورت تحول و دگرگونی , این تحول متوجه چه بخش هایی از اندیشه سیاسی ایشان شده است مبانی و کلید فهم تحولات مذکور چیست اساسا اندیشه سیاسی چیست آیا در اندیشه سیاسی شهید صدر, شکل خاصی برای حکومت اسلامی پیشنهاد شده است

● مقدمه

اندیشه سیاسی امام محمدباقر صدر(ره ) چیست ؟ آیا عمل سیاسی وی مبتنی بر اندیشه سیاسی ایشان ، قابل تغییر و توضیح است ؟ آیا اندیشه سیاسی وی از آغاز تا پایان ، دچار تحول یا تحولاتی شده است ؟ در صورت تحول و دگرگونی ، این تحول متوجه چه بخش هایی از اندیشه سیاسی ایشان شده است ؟ مبانی و کلید فهم تحولات مذکور چیست ؟ اساسا اندیشه سیاسی چیست ؟ آیا در اندیشه سیاسی شهید صدر، شکل خاصی برای حکومت اسلامی پیشنهاد شده است ؟

سوالات و پرسش های مذکور، راهنمای مباحث این مقاله خواهد بود. فرضیه اساسی نگارنده ، این است که اندیشه سیاسی شهید صدر باتوجه به مقتضیات زمان و مکان و مفاهیمی چون ((مصلحت و تکلیف )) و مکانیزمی چون اجتهاد، دچار تحول شده است . این تحول ، نه تنها نقطه ضعف اندیشه سیاسی ایشان نیست ; بلکه یکی از مهم ترین نقاط قوت آن و نیز عامل موثر هدایت عمل سیاسی وی در طول دوره حیات پربرکت ایشان بوده است . بخشی از اندیشه سیاسی شهید صدر، ذیل اندیشه های ((اصلاحی )) و بخشی دیگر، ذیل اندیشه های ((انقلابی )) قرار می گیرد.

باتوجه به آنچه گفته شد، لازم است مباحث زیر دنبال شود:

۱) مفهوم اندیشه سیاسی ;

۲) اندیشه سیاسی شهید صدر;

۳) نقد و بررسی پاسخ های ارائه شده به پرسش از منطق تحول اندیشه ;

۴) پاسخ نگارنده به پرسش اصلی این مقاله که مبتنی بر تعیین گفتمان های اندیشه سیاسی اسلامی ، جایگاه اندیشه سیاسی شهید صدر در این گفتمان ها و اصول ثابت اندیشه سیاسی ایشان خواهد بود.

۱) مفهوم اندیشه سیاسی : در تعریف و بررسی مفاهیمی ; چون : اندیشه سیاسی ، فلسفه سیاسی ، فقه سیاسی ، ایدئولوژی سیاسی و نظریه سیاسی اختلاف زیادی وجود دارد. به طور اجمال ، مرادمان از اندیشه سیاسی را به معنایی که در این پژوهش در نظر داریم ، بیان می کنیم . ریمون آرون گفته است : ((اندیشه سیاسی ، عبارت است از کوشش برای تعیین اهدافی که به اندازه معقولی احتمال تحقق دارد و نیز تعیین ابزارهایی که در حد معقولی ، می توان انتظار داشت موجب دست یابی به آن اهداف بشود.))(۱) دکتر بشیریه مطلبی دارد که برای تکمیل تعریف فوق ، از آن استفاده می کنیم .

به نظر وی :

((در تکمیل این تعریف ، باید گفت که اندیشمند سیاسی ، کسی نیست که صرفا دارای مجموعه ای از آرا و اهداف باشد و ابزارهای رسیدن به آن هدف ها را به دست دهد; بلکه باید بتواند در باره آرا و عقاید خود به شیوه ای عقلانی و منطقی استدلال کند، تا حدی که اندیشه های او دیگر صرفا آرا و ترجیحات شخصی به شمار نرود.))(۲) در پیوند دیدگاه فوق با تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی و به ویژه اندیشه سیاسی امام سیدمحمدباقر صدر(ره ) باید گفت که منظور از ((اندیشه سیاسی ))، هم عطف توجه به منظومه ای فلسفی است که کلیت و شمولیت داشته باشد (نظریه )، و هم عقاید و آرای سیاسی را به مثابه فعل سیاسی در برگیرد. چه بسا کسانی بدون عنایت به یک منظومه فکری ، به ((امر سیاسی )) بپردازند که در این صورت ، موضع گیری این افراد، مستقل از آن منظومه (نظریه ) است . چنین کسانی در عالم اسلام بیش تر سیاست پیشه بوده اند تا متفکر اسلامی .

شهید صدر جامع این ویژگی هاست . در تکمیل بحث مذکور، این نکته را هم باید یادآوری کرد که در تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی به دلیل وجود یک کلیت فراگیر و در برگیرنده که بر تمامی ابعاد اجتماع و زندگی اجتماعی و فردی حاکم است ، یعنی اسلام به مثابه یک دین ، الزاما تفکر سیاسی نیز صبغه دینی و مذهبی خواهد داشت .(۳) اندیشه سیاسی شهید صدر نیز یک تفکر سیاسی دینی است .

۲) گزارشی از اندیشه سیاسی شهید صدر: از آن جایی که هدف این مقاله ، بررسی منطق تحول اندیشه سیاسی شهید صدر است ، لذا وارد بحث تفصیلی از اندیشه سیاسی ایشان نمی شود. تنها آن مقدار از اندیشه سیاسی وی که برای بیان مقصود لازم است ، در این جا گزارش می شود. طبیعی است که ترتیب تاریخی مطالعه تفکر سیاسی ایشان را برای هدف این مقاله مرجح است . منابع اصلی اندیشه سیاسی آیت الله العظمی صدر از این قرار است :

۱) الاسس الاسلامیه . که در تاریخ ۱۳۷۸ ه۰۳۹; .ق برابر با ۱۹۵۸ م . و ۱۳۳۷ ش . یعنی در اوایل تشکیل حزب الدعوه الاسلامیه از سوی ایشان ، منتشر شده است .

۲) الفتاوی الواضحه . ۳ـ حاشیه بر ((منهاج الصالحین )) آیت الله سیدمحسن حکیم . (دو اثر اخیر در سال های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۵ ه۰۳۹; .ق منتشر شده اند.) ۴ـ مجموعه ((الاسلام یقود الحیاه )) که در سال ۱۳۹۹ ه۰۳۹; ق . تاءلیف شده است .

الف ) الاسس الاسلامیه ; در این کتاب ، نظریه حکومت شورایی ارائه شده است .(۴) اهم نکات این کتاب به این شرح است :

۱) اسلام ، مجموعه عقیده و شریعتی است که حضرت محمد(ص ) از جانب خداوند متعال به ارمغان آورده است . دین اسلام تمامی عرصه های حیات بشری را سامان می دهد.

۲) تمامی ساکنین کره زمین باید مطیع دولت اسلامی باشند. دولت اسلامی سه گونه است ; الف ـ دولت معصوم که اطاعت مطلق از آن واجب است ; ب ـ دولت غیرمعصوم که سعی در اجرای احکام اسلام دارد; ولی ممکن است مرتکب اشتباه هم بشود; ج ـ دولت غیرمعصوم که عمدا از احکام اسلام تخطی می کند. چنین دولتی چون از عدالت ساقط است ، عزل آن بر مسلمانان واجب است .

۳) چون شکل حکومت در زمان غیبت از طریق نص مشخص نشده است ، لازم است که براساس آیه شریفه ((امرهم شورا بینهم ))(۵) شورایی باشد.

۴) در این حکومت شورایی یا حکومت امت ، امر قضا و افتا بر عهده مجتهدان جامع الشرائط است .(۶) ب ) الفتاوی الواضحه ; نظریه ولایت مرجع صالح و رشید و یا به تعبیر دیگر، نظریه ولایت انتصابی عامه فقیهان ، در این کتاب و نیز در حواشی آیت الله صدر بر منهاج الصالحین مورد تاءکید قرار گرفته است . طبیعی است که در این نظریه نسبت به نظریه قبلی ، اختیارات فقیه جامع الشرائط وسیع تر شده است .(۷) ج ) خلافه الانسان و شهاده الانبیا; در این حلقه از مجموعه ((الاسلام یقود الحیاه ))، نظریه خلافت مردم با نظارت مرجعیت یا به تعبیر دیگر نظریه حکومت ترکیبی ; یعنی حکومت شورایی ، نظارت و گواهی مرجع صالح مطرح شده است . اهم نکات این نظریه ، چنین است :

۱) خداوند منشاء همه قدرت هاست . سیادت الهی در جامعه بشری از دو طریق تواءم خلافت و شهادت اعمال می شود.

۲) امت ، خلافت خود را براساس دو قاعده قرآنی اعمال می کند; اول ، قاعده شورایی در حوزه موارد غیرمنصوص است . دوم ، ولایت مومنین و مومنات بر یکدیگر به طور مساوی .

۳) خداوند برای حفظ خلافت الهی انسان از انحراف و هدایت آن به سوی اهداف عالیه ، شاهدانی را برانگیخته است . شاهدان الهی عبارتند از: انبیا، امامان و علمای دین . معصومان هم خلیفه بوده اند و هم شاهد.

۴) نایب امام عصر(عج ) در امور شرعیه ، مرجع صالح است .(۸) شهید صدر در هر مورد به آیاتی از قرآن استناد کرده است . از جمله در مورد خلافت به آیه ((و اذ قال ربک للملائکه این جاعل فی الارض خلیفه ))(۹) و در باب شهادت (نظارت و اشراف ) به آیه کریمه : ((و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهدا علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا))(۱۰) استناد کرده است .

۳) دیدگاههای گوناگون در پاسخ به چرایی تحول در اندیشه سیاسی شهید صدر; باید اذعان کرد که مع الاسف در این باره کندوکاوهای پژوهشی به میزان لازم صورت نگرفته است . همان مقداری هم که صورت گرفته با یک نوع پیش داوری همراه شده است . عده ای ، تحول در اندیشه را منفی دیده اند و اساسا زیر بار پذیرش این مطلب که اندیشه سیاسی شهید صدر دچار تحول شده است ، نرفته اند و از همین رو، دست به توجیه نظرات وی زده اند. و گروه دیگری خواسته اند تحول را ثابت کنند; اما به این صورت که ضمن نسخ دو نظریه ، خواسته اند نظریه سومی را ثابت نمایند. اما به نظر می رسد که می توان تحول در نظریه صدر را پذیرفت و به هیچ یک از دو مشکل مذکور نیز گرفتار نشد. یکی از مولفان در جمع بندی سه نظریه فوق از شهید صدر، ضمن نفی سه نظریه ، آنها را به یک نظریه برگردانده است و کسانی را که اعتقاد به تغایر نظریات دارند، متهم به خطا کرده است . وی می نویسد; نظریه ایشان چندان دستخوش تغییر ـ آن گونه که برخی پنداشته اند- نگشته است . و این که برخی گفته اند ((بعد از مدتی شهید صدر به وثاقت توقیع امام عصر(عج ) (و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احدایثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله ) دست یافت و از آن برای استدلال بر ولایت فقیه استفاده کرد...))، چندان صحیح به نظر نمی رسد.(۱۱) همین نویسنده ضمن این که نظریه اول شهید صدر را به نظریه سوم ارجاع داده است و در واقع بخشی از آن را گرفته است ، نظریه دوم را نیز به نظریه سوم ارجاع داده است ; با این تعبیر که مفهوم ولایت در تعبیر شهید صدر به معنای گواهی و شهادت (نظارت ) است .

بنگرید: ((در اندیشه صدر، اگر واژه ولایت در مورد مرجع عام به کار می رود; اولا، به مفهوم گواهی و شهادت (نظارت ) است و به معنای حکومت نمی باشد. چه ، خود صریحا این موضوع را مطرح کرده است . ثانیا، از نظر او، برقراری حکومت از وظایف و مسوولیت های مردم (امت ) است . ثالثا، مردم مرجع ناظر را نیز انتخاب می کنند، مگر این که در یک زمان ، بیش از یک مرجع صالحه رشیده وجود داشته باشد.(۱۲) ملاحظه فرمایید که چگونه تلاش شده است تا تمامی سخنان شهید صدر به یک نظریه ارجاع شود. آیت الله سیدمحمدباقر حکیم ، آیت الله سیدکاظم حسینی حائری ، محمد الحسینی و دیگر شاگردان شهید صدر نیز در توضیح نظرات وی هم داستان نیستند. آقای سید محمدباقر حکیم در مقاله ای کوشیده است تا نظریه دوم و سوم را ذیل نظریه واحدی به نام ولایت مطلقه فقیه جمع کند;(۱۳) چنان که محمد الحسینی نیز بر همین سیر مشی کرده است ;(۱۴) در حالی که سیدکاظم حائری سیر دیگری را رفته است .(۱۵) نویسنده دیگری نیز بر استقلال سه نظریه و جدایی آنها از یکدیگر تاءکید کرده است .(۱۶) ۴ـ پاسخ نگارنده : برای این که منطق تحول در اندیشه سیاسی آیت الله صدر را به عنوان یک متفکر بزرگ و نیز یک مصلح موثر مسلمان درک کنیم ، لازم است بحث در مراحل زیر دنبال شود:

▪ گفتمان های اندیشه سیاسی اسلامی ;

▪ جایگاه اندیشه سیاسی شهید صدر در این گفتمان ها;

▪ اصول ثابت اندیشه سیاسی شهید بزرگوار صدر.

۱) گفتمان های اندیشه سیاسی اسلامی ; به نظر می رسد در یک گفتمان سازی معطوف به هدف و غایت که نوعا مد نظر متفکران مسلمان نیز هست ، بتوانیم میراث سیاسی اسلامی را به هر مذهب و فرقه ای که تعلق داشته باشد، اعم از شیعه و سنی ، در قالب سه گفتمان طبقه بندی کنیم :

الف ) اندیشه های سیاسی انقلابی ;

ب ) اندیشه های سیاسی اصلاحی ;

ج ) اندیشه های سیاسی تغلبی .

اندیشه های سیاسی انقلابی ، اندیشه هایی هستند که در صدد تغییر صددرصد اوضاع هستند. مبانی این اندیشه صددرصد برخاسته از دین است و هدف آن ، انجام تکلیف الهی است . این سنخ از اندیشه ها، هم در دوران معاصر یافت می شود و هم در صدر اسلام . اندیشه های سیاسی اصلاحی ، اندیشه هایی هستند که با توجه به شرایط زمان و مکان و نیز امکانات و سایر شرایط، که از آنها در کل به واقعیات تعبیر می کنیم ، ضمن این که از اصول خود عقب نشینی نمی کنند، در پوشش تقیه گونه ، پیشنهاداتی در جهت اصلاح و بهبود نسبی امور ارائه می کنند و اگر شرایط مساعدتر شد، آنها هم سعی می کنند بر شرایط خود بیافزایند.

اندیشه های سیاسی تغلبی ، در صدد حفظ وضع موجود بوده ، از تز ((الحق لمن غلب )) دفاع می کنند.

بنگرید به نظریه عالم بزرگ اهل سنت ، فضل الله ابن روزبهان خنجی که در این باب سخن گفته است . این سنخ اندیشه ها، که تعدادشان هم کم نبوده است ، پیوسته در خدمت حفظ خود و حفظ تاج و تختها بوده اند; اما اندیشمندانی که اندیشه های اصلاحی را ارائه کرده اند، پیوسته دارای اصول برخاسته از دین مبین اسلام و در صدد حفظ آرمان های اسلامی بوده اند. سیدجمال الدین اسدآبادی ، آیت الله نائینی ، امام خمینی (ره )، آیت الله مطهری و آیت الله صدر، از این دسته هستند.

دوم : اصول ثابت اندیشه سیاسی آیت الله صدر; به نظر نگارنده ، اندیشه سیاسی موفق ، اندیشه ای است که ضمن دارا بودن اصول ثابت ، از انعطاف لازم هم برخوردار باشد. اندیشه سیاسی دارای ارکان زیر است :

۱) تعیین اهداف معقول ;

۲) تعیین و انتخاب ابزارهای لازم برای رسیدن به اهداف ;

۳) منطقی بودن . بر همین اساس ، ادعای نگارنده این است که اندیشه ها و نظریات آیت الله صدر، باتوجه به این که در شرایط زمانی مختلف ایراد شده است ، باید متفاوت باشد; چنان که متفاوت هم هست . نظریه اول ایشان ; یعنی نظریه حکومت شورایی ، باتوجه به این که در شرایط تاءسیس ((حزب الدعوه )) ارائه شده است ، جنبه اصلاح گرایانه دارد; چون این امکان نبوده است که دست به تغییر رژیم بزنند و اصولا حتی زمینه برای طرح چنینی سخنی فراهم نبوده است (۱۳۳۷ ش ); چنان که مشابهش در ایران ، در همان مقطع ، توسط امام خمینی اندیشه ای اصلاحی دنبال می شد. ولی بعدها که وضع بهتر شده و شرایط تغییر می کند و کشور عراق در واقع به شرایط انقلابی نزدیک می شود و در ایران نیز انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره ) اتفاق می افتد، شهید صدر وارد گفتمان انقلاب می شود. بنابراین ، تحول اندیشه سیاسی شهید صدر در بستر اوضاع زمان و شرایط سیاسی اجتماعی مختلف قابل فهم است . بخش اول اندیشه وی ، در گفتمان اصلاح قرار می گیرد و بخش اخیر اندیشه ایشان در گفتمان انقلاب . مع ذلک اندیشه شهید صدر، چه در بخش اصلاحی و چه در بخش انقلابی ، از اصول ثابتی تبعیت می کند. برخی از مهم ترین اصول ثابت اندیشه سیاسی وی از این قرار است :

۱ـ) اصل تکلیف ;

۲) اصل مصلحت اسلام ;

۳) اصل مصلحت مسلمانان ;

۴) اصل رعایت احکام ثابت شرعی ;

۵ ) اصل دعوت و گسترش اسلام ;

۶) اصل نفی سبیل ;

۷) اصل اهم و مهم ;

۸) اصل عمل به قدر مقدور;

۹) اصل عدالت ;

۱۰) اصل ضرورت حکومت ;

۱۱) اصل ولایت الهی و ... شهید صدر خود بارها و بارها و در آثار مختلفش به این بحث که دین اسلام از اصول ثابت و متغیر تشکیل شده است ، توجه داده است .(۱۷) شهید صدر، هم به اصلاح توجه داشته است و هم به انقلاب .

وی در بیان مفهوم دعوت اصلاحی ، چنین گفته است :

((دعوت اصلاحی که هدفش اصلاح و مرمت قسمت معینی از جامعه بوده ، در چارچوب فعالیت های عملی خود از سایر جنبه های فاسد واقعیت اجتماعی و نیز از پایه های اساسی که شالوده و زیربنای وضعیت فعلی است ، چشم پوشی می کند.))(۱۸) و در تعریف نهضت انقلابی می گوید: ((اما نهضت انقلابی در حالی که از واقعیتی که امت دست به گریبان آن است ، درک عمیق و برداشت عمیق دارد، مطلقا تسلیم وضع موجود و شرایط جاری نمی گردد و چون این جو را نسبت به اصول مکتبی و فکری خویش در تضاد می یابد، سرسختانه به دگرگونی عمیق و تحول بنیادین آن همت می گمارد.))(۱۹) شهید صدر به مساءله تفاوت شرایط زمانی توجه اکید دارد و حتی معتقد است که حضرت ختمی مرتبت محمدمصطفی (ص ) نیز اگر در شرایط امروز بود از روش های متناسب با امروز استفاده می کرد: ((مسلما در صورتی که پیامبر(ص ) در زمان ما می زیست ، به اقتضای حکمت خویش ، روش های تبلیغی ، اطلاع رسانی و تشکیلاتی مناسب دوران معاصر را به کار می گرفت . ))(۲۰) وی ، بزرگ ترین مشکل دنیای امروز را مشکل نظام اجتماعی می دانست و لذا محور اندیشه سیاسی وی در همه شرایط زمانی ، پیشنهاد نوعی نظام اجتماعی مبتنی بر واقعیات بود: ((بزرگ ترین مشکل دنیای امروز که فکر انسان را به خود مشغول داشته و بر جوهر هستی انسانی تاءثیر می گذارد، مشکل نظام اجتماعی است ....، زیرا نوع سیستم اجتماعی ، نقش تعیین کننده ای در حیات بشری و در اصل موجودیت اجتماعی وی دارد.(۲۱) شهید صدر در یک جمع بندی معتقد است که تنظیم راه بشر به سوی ایده آل مطلق که عبارت از تقرب الی الله و کسب رضایت الهی است ، متوقف بر چهار امر است و این در واقع ، بنیاد تفکر سیاسی و اصل ثابت در اندیشه وی است که دیگر اجزای اندیشه او بر آن مبتنی است . این امور عبارتند از:

۱) دید فکری و ایدئولوژیکی روشن نسبت به ایده آل برتر; به نظر وی ، داشتن این دید در طول تاریخ متوقف بر عقیده به توحید بوده است .

۲) وجود یک نیروی روانی حاصل از این ایده آل تا این نیروی روانی بتواند به منزله سرمایه دائم و سوخت پیوسته ای برای اراده بشر در طول تاریخ باشد.

۳) لازم است پیوند اصیلی بین انسان و ایده آل مطلق وجود داشته باشد. این پیوند اصیل در نقش پیامبری ظاهر می شود و در واقع نقش پیامبران ، برقراری همین ارتباط و پیوند است .

۴) پس از آن که بشریت وارد مرحله ای شد که قرآن آن را مرحله اختلاف می نامد، کار به جایی می رسد که تنها آمدن بشیر و تدبیر کافی نیست ; بلکه لازم است بشریت متدین وارد میدان نبرد علیه خدایان ساختگی بشود و طاغوت ها و ایده آل های پست را سر جای خود بنشاند. در این جنگ ها باید رهبری وجود داشته باشد که این مهم را رهبری کند. این رهبر، امام است . این چهارمین شرط تنظیم راه بشر به سوی ایده آل مطلق است .(۲۲) بنابراین ، گرچه اشکال حکومت در دوره های مختلف ممکن است متفاوت باشد; اما رهبری الهی در همه آنها شرط لازم است .

● خاتمه : توجه به این نکته که اندیشه سیاسی هر متفکر، پاسخی است به بحران ها و معضلات عصر خودش و نیز توجه به اصول ثابت در اندیشه سیاسی متفکران قویم اسلامی همچون شهید صدر و نیز معیارهای انعطاف و تغییر، به ما کمک کرد تا تحول در اندیشه سیاسی آیت الله صدر را تبیین نماییم . به نظر می رسد که اندک تلاش هایی که تاکنون در تبیین تحولات اندیشه وی صورت گرفته است ، با غفلت از پیش فرض های نگارنده بوده است . به هر حال توجه به شم فقاهتی ایجاب می کند که پیوسته اصل عمل به قدر مقدور در نظر باشد و بدانیم که فقها پیوسته به شرایط و امکانات واقعی نظر دارند.

دکتر نجف لک­زایی

پی نوشت ها

۱- حسین بشریه ، تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم ، (تهران : نشر نی ، ۱۳۷۶)، ص ۱۶.

۲- همان ، ص ۱۶.

۳- نجف لک زایی ، اندیشه سیاسی محقق سبزواری ، (قم : موسسه آموزش عالی باقر العلوم (ع )، ۱۳۷۷)، قسمت اول ، صص ۴ ـ ۵، همچنین ر.ک . به : حاتم قادری ، اندیشه سیاسی عزالی ، (تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، ۱۳۷۰)، صص ۷۱ ـ ۷۲.

۴- جزوه الاسس الاسلامیه در کتاب زیر منتشر شده است . محمد الحسینی ، الامام الشهید السید محمدباقر الصدر دارسته فی سیرته و منهجه ، (بیروت : دارالفرات ، ۱۹۸۹ م ـ ۱۴۱۰ ه۰۳۹; .ق )، اللحق الاول ، صص ۳۳۶ ـ ۳۵۹.

۵- الشوری / ۳۸.

۶- آنچه آمد، خلاصه ای از نظر به حکومت شورایی بود که از منبع ذیل ارائه شد: محسن کدیور، نظریه های دولت در فقه شیعه ، (تهران : نشر نی ، ۱۳۶۰)، صص ۱۶۰ ـ ۱۶۷.

۷- محمدباقر الصدر، الفتاوی الواضحه ، الجزء الاول ، (بیروت : دارالتعارف المطبوعات ، ۱۴۱۰ ه۰۳۹; .ق ، ۱۹۸۱ م .)، صص ۱۱۵ و ۱۳۴.

۸- آنچه آمد، خلاصه ای از نظریه صدر بود که از منبع ذیل ارائه شد: کدیور، پیشین ، صص ۱۴۰ ـ ۱۲۷ .

۹- البقره / ۳۰، آیات دیگر مورد استناد عبارتند از: اعراف / ۶۹، فاطر / ۳۹، ص / ۲۶ و احزاب / ۷۲.

۱۰- البقره / ۱۴۳ و آیات دیگر مورد استناد عبارتند از: نساء / ۴۱، مائده / ۱۱۷، نحل / ۲۹، حج / ۷۸، آل عمران / ۱۴۰ و زمر / ۶۹.

۱۱- محمدحسن جمشیدی ، اندیشه سیاسی شهید رابع به امام سیدمحمدباقر صدر(ره )، (تهران : موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه ، ۱۳۷۷)، ص ۲۸۴.

۱۲- همان ، ۲۸۷.

۱۳- کدیور، پیشین ، ص ۱۲۸.

۱۴- همان ، ص ۱۲۸.

۱۵- سیدکاظم حسینی حائری ، ولایه الامر فی عصر الغیبه ، (قم : مجمع الفکر الاسلامی ، ۱۴۱۴ ه۰۳۹; .ق )، ص ۱۲۸ و ۱۶۰ ; و نیز کدیور، پیشین ، ص ۱۲۸.

۱۶- کدیور، پیشین .

۱۷- سیدمحمدباقر صدر، صوره عن اقتصاد المجتمع الاسلامی (حلقه دوم از مجموعه الاسلام یقود الحیاه )، (بیروت : دارالتعارف للمطبوعات ، ۱۹۷۹ م . ۱۳۹۹ ه۰۳۹;.ق )، صص ۲۲ ـ ۲۴.

۱۸- سیدمحمدباقر صدر، از مبانی فکری حزب دعوت اسلامی ، ترجمه حزب دعوت اسلامی ، تهران ، بی تا، ص ۲۷، به نقل از: جمشیدی ، پیشین ، ص ۱۱۹.

۱۹- همان ، ص ۱۲۰.

۲۰- همان ، ص ۱۱۹.

۲۱- سیدمحمدباقر صدر، تئوری شناخت و جهان بینی در فلسفه ما، ترجمه حسین حسینی ، (تهران : بدر، ۱۳۶۲)، ص ۱۷۱ به نقل از جمشیدی ، پیشین ، ص ۷.

۲۲- سیدمحمدباقر صدر، سنت های تاریخ در قرآن ، ترجمه دکتر سیدجمال موسوی اصفهانی ، (قم : انتشارات جامعه مدرسین قم ، بی تا)، صص ۲۴۰ ـ ۲۴۳.