کمبود روی, عارضه ای که مهجور مانده است

روی یکی از موادمعدنی به اصطلاح «کم مقدار» است که نقش بسیار مهمی در بدن دارد روی به شکل گسترده اما نابرابر در گیاهان و حیوانات و انسان وجود دارد بیشترین غلظت آن در استخوان ها, کبد, پانکراس, مو, پوست و غده پروستات موجود است

روی یکی از موادمعدنی به اصطلاح «کم‌مقدار» است که نقش بسیار مهمی در بدن دارد.روی به شکل گسترده اما نابرابر در گیاهان و حیوانات و انسان وجود دارد. بیشترین غلظت آن در استخوان‌ها، کبد، پانکراس، مو، پوست و غده پروستات موجود است.

روی به فراوانی در سراسر بدن انسان توزیع شده است و در میان عناصر جزئی پس از آهن قرار دارد. بدن انسان ۲ تا ۳ گرم روی دارد. روی عمدتاً یک یون درون سلولی است که همراه با بیش از ۳۰۰ آنزیم مختلف عمل می‌کند.

● اعمال روی

روی بر سنتز DNA و RNA و بنابراین پروتئین‌ها تاثیر دارد پس در رشد و تکامل طبیعی، التیام زخم و بلوغ جنسی دخالت دارد. همچنین برای رها شدن ویتامینA از کبد، حس چشایی، ساختمان دیواره سلول و پاسخ‌های طبیعی ایمنی لازم است.

روی به صورت پیام داخل سلولی در سلول‌های مغزی عمل می‌کند.

اولین مطالعاتی که روی را به رشد ارتباط می‌دهد تقریباً در سه دهه قبل در ایران و مصر انجام شد. پسران مبتلا به کوتاه‌قدی تغذیه‌ای با مشخصات قامت کوتاه، کم‌خونی فقر آهن و تاخیر در بلوغ جنسی با مکمل یاری روی بهبودی قابل ملاحظه‌ای یافتند.

علت اصلی کمبود روی در این پسران رژیم غذایی فقیر بود که عمدتاً از نان تخمیر نشده پرفیبر تشکیل شده بود. اگرچه غلات کامل، روی نسبتاً زیادی داشت اما دارای فیتات نیز بود که با روی و آهن کمپلکس نامحلول تشکیل می‌دهد. در آن زمان عقیده بر این بود که نارسایی رشد ثانویه به دلیل کمبود روی منحصر به کشورهای کمتر توسعه یافته است.

اما مطالعات در مورد کودکان پیش‌دبستانی متعلق به خانواده‌های ظاهراً خوب تغذیه شده در شهر دنور نشان داد بین کوتاهی قد و سطوح کم‌ روی در مو همبستگی وجود دارد. کمبود خفیف روی علاوه بر کاهش رشد احتمالاً با کاهش مقاومت به عفونت و کاهش اشتها در کودکان همراه است.

● فرآیندهای متابولیکی روی

روی مانند سایر مواد معدنی براساس نیاز بدن جذب می‌شود. نه تنها سطح روی در رژیم غذایی بلکه وجود مواد مداخله‌گر به ویژه فیتات، جذب روی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. یک رژیم غذایی غنی از پروتئین که روی را به حالت محلول‌تر در می‌آورد جذب آن را می‌افزاید. جذب روی در بارداری و شیردهی کمی بیشتر می‌شود. انواعی از بیماری‌های روده‌ای مثل بیماری کرون یا نارسایی پانکراس با نقص در جذب روی همراه است.

دریافت زیاد روی (به شکل مکمل و افراطی) موجب کاهش جذب مس، از طرفی دریافت زیاد آهن، سبب کاهش جذب روی و مس و دریافت زیاد کلسیم باعث کاهش جذب آهن می‌شود. در رژیم غذایی یا مصرف مکمل‌ها باید به این نکات و مصرف نکردن این مواد با هم، دقت کرد.روی شیر مادر بهتر از شیر گاو جذب می‌شود و این در رشد طبیعی کودک بسیار مهم است. دفع روی به طور کامل از طریق مدفوع انجام می‌شود. افزایش دفع ادراری روی در افراد مبتلا به گرسنگی مزمن، نفروز، دیابت، الکلیسم و سیروز کبدی گزارش شده است که ممکن است در افزایش دفع روی در این بیماران نقشی داشته باشد.

● منابع روی

صدف بسیار غنی از روی است و سایر سخت‌پوستان دریایی، جگر، غلات کامل، حبوبات و مغزها منابع خوب روی هستند. البته روی در تمام مواد غذایی حیوانی و گیاهی که منابع خوب پروتئین باشند وجود دارد. گوشت‌ها، تخم‌مرغ و بادام زمینی نیز از منابع عالی روی هستند.

مواد غذایی لبنی و غلات سبوس‌دار، سبزی‌های سبز تیره و زرد تیره مقادیر خوبی روی به بدن می‌رسانند. روی موجود در موادغذایی حیوانی از روی مواد گیاهی حاوی فیتات و فیبر زیاد، بهتر جذب می‌شود مقدار تقریبی توصیه شده روی ۱۲ تا ۱۵ میلی‌گرم در روز است.

● کمبود روی

تعادل روی در بدن سالم به دقت کنترل می‌شود. کمبود روی همانطور که اشاره شد برای اولین بار در دهه ۱۹۶۰ در پسران ایرانی و مصری دیده شد.اکرودرماتیت انتروپاتیک (Acrodermatitis enteropathica) یک اختلال ارثی است که سبب جذب نشدن روی و در نتیجه کمبود آن می‌شود.افراد دیگر در خطر کمبود روی، مبتلایان به سوءتغذیه به ویژه کودکان در حال رشد هستند.

نشانگان دیگر کمبود روی عبارت است از کاهش حس چشایی، تاخیر در التیام زخم‌ها، ریزش مو و اشکال متفاوت زخم‌های پوستی، بیماران از کاهش حس چشایی و حس بویایی، تغییر درک طعم شوری، شیرینی و تلخی غذاها و کم شدن اشتها شکایت دارند.

به دلیل رابطه روی با متابوسیم ویتامین A، ممکن است شب کوری رخ دهد. متابولیسم روی در بیماران مبتلا به الکلیسم ممکن است تغییر کند.زنان باردار و سالمندان نیز در خطر بالای کمبود روی قرار دارند.کمبود شدید روی کاهش فعالیت سلول‌های ایمنی را به همراه دارد. حتی کمبود خفیف روی نیز می‌تواند عملکرد ایمنی را ضعیف کرده و موجب نقص در تولید اینترلوکین ۲ شود.

کمبود متوسط روی با فقدان انرژی و کاهش فعالیت سلول NK (موثر در ایمنی سلولی) همراه است. شباهت‌های بین بیماران مبتلا به کم خونی داسی شکل ارثی و مبتلایان به کمبود روی نشانگر احتمال ثانویه روی در این بیماران است.دریافت کم روی با کاهش غلظت فاکتور رشد شبه انسولین (IGF-۱) در زمان پس از یائسگی همراه است.

دریافت مکمل کلیسم توسط زنان یائسه به شکل غیر صحیح و در زمان مصرف مواد روی‌دار، ممکن است جذب روی را متوقف کند و فاکتور رشد شبه انسولین را که به طور طبیعی رشد بافت را حمایت می‌کند، کاهش دهد.ورزشکاران نیز در خطر افزایش بروز کمبود روی هستند. فعالیت بدنی ممکن است برای تامین نیازهای سلولی حرکت روی از ذخایر استخوانی را افزایش دهد.

● مسمومیت روی

مصرف خوراکی مقادیر سمی روی (۱۰۰ تا ۳۰۰ میلی‌گرم در روز) به ندرت اتفاق می‌افتد، اما بالاترین میزان قابل تحمل روی در بزرگسالان ۴۰ میلی‌گرم در روز تعیین شده است. شکل عمده مسمومیت با روی در بیمارانی به وجود می‌آید که به خاطر نارسایی کلیه تحت همودیالیز قرار می‌گیرند.

آلودگی مایعات دیالیز ناشی از پلاستیک چسبنده ای که در مارپیچ دیالیز استفاده می‌شود یا از لوله‌های آبکاری شده، گزارش شده است. سندرم مسمومیت در این بیماران با کم خونی، تب و اختلالات سیستم عصبی مرکزی مشخص می‌شود. سولفات روی به مقدار ۲ گرم در روز یا بیشتر ممکن است سبب تحریک دستگاه گوارش و استفراغ شود.

آثار مصرف طولانی مدت مکمل (حتی حاوی مقادیر کم روی) بدون مشورت با پزشک شامل کمبود مس، کم خونی، نقص ایمنی و کاهش HDL (کلسترول خوب) است.بنابراین دریافت طولانی مدت مکمل روی به مقدار بیشتر از ۱۵ میلی‌گرم در روز به وسیله بزرگسالان توصیه نمی‌شود، مگر تحت مراقبت‌های پزشکی باشد.

مسمومیت با روی پس از صرف غذاها و نوشیدنی‌های اسیدی که در ظروف گالوانیزه نگهداری شده‌اند، ممکن است اتفاق بیفتد.