شهرسازی و سلامت

خوشبختانه در بسیاری از شهر های ایرانی می توان نمونه محلات شهری پیاده مدار را به عنوان الگویی برای زندگی سالم در آن شهر شناسایی كرد

بر اساس توصیه جامعه جراحان آمریكا در سال ۱۹۹۶، انجام روزانه حداقل ۳۰ دقیقه فعالیت فیزیكی متوسط در ۵ روز هفته، برای تامین حداقل سلامت فیزیكی شهروندان ضروری است اما ارزیابی طرح كالبدی سكونتگاه‌ها ومحلات مسكونی معاصر حاكی از آن است كه شهروندان فقط به شرط حضور در فضاهای ورزشی می‌توانند به‌این توصیه‌ها عمل كنند چرا كه فضاهای كافی، مناسب، ‌ایمن و امن برای فعالیت فیزیكی و ورزش شهروندان وجود ندارد یا بسیار نادر است.

در واقع بسیاری از شهرها ومحلات شهری دوران معاصر، اتومبیل مدار هستند و به گونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند كه دسترسی‌های سریع‌‌تر وبهتری را برای اتومبیل‌ها فراهم نمایند. ‌

این امر وابستگی شدید زندگی شهری به اتومبیل را در‌پی‌داشته وبه كم تحركی شهروندان، اضافه وزن و چاقی، كاهش ارتباطات اجتماعی با همسایگان، افسردگی و عدم فعالیت جسمانی منجر شده است. تحقیقات و یافته‌های اخیر به ویژه در كشور‌های صنعتی، زنگ خطر را در مورد الگوهای زندگی شهری به صدا درآورده است. بر این اساس به شهروندان توصیه اكید می‌شود كه در شیوه رفت و آمد و فعالیت‌های ضروری، اختیاری و اجتماعی خود تجدید نظر كنند. یافته‌های‌ این محققان نشان می‌دهد افرادی كه در محلات اقماری، پراكنده، خلوت و حاشیه‌ای زندگی می‌كنند به دلیل استفاده مفرط از اتومبیل، ورزش نكردن و حتی پیاده‌روی روزانه بسیار ناچیز، با خطر بیماری‌های مزمن مواجه هستند.

آمارها نشان می‌دهند طرح كالبدی محلات پیاده مدار با طرح كالبدی محلات اتومبیل مدار كاملا متفاوت است و ساكنان محلات پیاده مدار امتیازهای بالاتری را از نظر شاخص‌های سلامتی دارا هستند. افراد ساكن در محلات اتومبیل گرا ازارتباط چهره به چهره با هم محله‌ای‌ها محروم هستند وحتی در مواقعی همسایگان نیز تا سال‌ها همدیگر را نمی‌شناسند. یافته‌های تحقیقی نشان می‌دهد كه سكونت در محلات مسكونی خلوت و حاشیه‌ای و حتی سكونت در برج‌های مسكونی بلند‌مرتبه، میزان فعالیت فیزیكی ساكنان به‌ویژه كودكان را كاهش داده و به بروز مشكلات رفتاری در آنها منجر می‌شود. امكان بروز بیماری‌های تنفسی، اختلالات عصبی وانزوای اجتماعی نیز در كودكان ساكن برج‌های مسكونی وجود دارد.

● ویژگی‌های محله مسكونی اتومبیل‌مدار

از ویژگی‌های یك محله مسكونی اتومبیل مدار می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

شبكه خیابان‌های گسسته وجدا، عدم وجود پیاده‌رو‌های عریض و فعال، عدم وجود مسیر‌های پیاده درختكاری شده، عدم وجود نورپردازی و اجرای هندسی تقاطع‌های پیاده، عدم وجود مغازه‌های خرده‌فروشی و راسته‌های محلی پیاده واتكای محله به یك مركز خرید بزرگ، عدم وجود مدارس و مراكز فرهنگی و بهداشتی و ورزشی در محله - خلوتی بیش از حد محله وغلبه خانه‌های ویلایی تك واحدی در محله، عدم ‌ایمنی‌‌ترافیكی و عدم عرصه‌بندی مناسب سواره و پیاده در معابر و ناامنی اجتماعی در محله مثل حضور گروه‌های بزهكار در فضاهای عمومی‌به ویژه در ساعات غروب وشب‌ها.

در مقابل محله اتومبیل گرا‌، ایده محله پیاده مدار مطرح شده است كه محلات قدیمی‌ شهر‌های‌ایرانی را می‌توان در‌این ردیف مطرح كرد. زندگی در محله پیاده مدار به معنای نداشتن یا عدم استفاده از اتومبیل نیست بلكه طراحی خیابان‌ها و خانه‌ها و نحوه استقرار مغازه‌های فروش و ارائه خدمات روزانه به گونه‌ای است كه می‌تواند به طور طبیعی افراد را به تحرك جسمانی واجتماعی در طول زندگی روزمره محله‌ای وادار كند.

محلات پیاده مدار، محلاتی هستند كه در آن به طراحی و وجود پیاده‌روهای كارا و عریض، بوستان كودك و كهنسالان، پیوستگی معابر و شبكه خیابان‌ها، وجود مسیر‌های درختكاری و گل كاری شده قابل پیاده‌روی، وجود پاركینگ‌های كافی اتومبیل در كنار راسته‌های خدماتی و تجاری، بهداشت و نظافت مداوم فضاهای باز، نورپردازی و مبلمان شهری مانند وجود سكو‌های پیرنشین و رواق‌های سایه‌دار، وجود كاربری‌های مسكونی وتجاری وفرهنگی و ورزشی در محله،‌‌تراكم متوسط و بالای سكونتی در محله و وجود واحد‌های مسكونی متنوع مانند آپارتمانی وتك‌واحدی، وجود مركز محله پررونق كه با طی مسافت پیاده قابل دسترس بوده وساكنان را از مراجعه روزانه، با اتومبیل، به محلات دیگر بی‌نیاز كند توجه ویژه‌ای می‌شود.

تحقیقات متعدد نیز نشان می‌دهند وجود فضاهای سبز و باز فعال در محله مانند بوستان محله و بوستان كودك به افزایش ارتباطات غیررسمی، دوستی‌ها، امنیت، نظارت ونشاط اجتماعی كمك می‌كند. در محلات پیاده‌مدار كودكان تمایل بیشتری به پیاده‌روی در فاصله خانه تا مدرسه دارند و به این‌‌ترتیب علاوه بر تامین حداقل فعالیت روزانه لازم برای رشد جسمی‌، تصور ذهنی بهتری نیز از محیط اجتماعی محله كسب می‌كنند.

شكل‌گیری محلات مسكونی اتومبیل‌گرا در چند دهه اخیر در حاشیه كلان شهرهایی مانند تهران به‌ایجاد فضاهای ناامن و فاقد ‌ایمنی و جامعه گریز منجر شده است. همچنین گسترش شبكه‌های بزرگراهی شهری با وجود حل بخشی از معضلات‌ ‌ترافیكی پیوندهای اجتماعی محلات شهری را از بین برده و ارتباطات بین ساكنان را محدود به جزیره‌هایی كوچك كرده است. به نظر می‌رسد گسترش روگذر‌ها و زیرگذرهای پیاده در مسیر‌هایی كه بزرگراه‌ها عبور كرده‌اند برای جبران‌ این مسأله ضروری است.

همچنین وجود فضاهای گم شده و فاقد مدیریت در حاشیه بزرگراه‌ها و ما بین محلات مسكونی، به جدایی اجتماعی وگسستگی بین بافت‌های مسكونی منجر شده است. این در حالی است كه به باور محققان بهداشت محیط بسیاری از بیماری‌های رایج مانند سرماخوردگی‌ها، حملات قلبی، سرطان، افسردگی، كشیدن سیگار، فشار خون و چاقی با ارتباطات اجتماعی و خانوادگی و معنوی ارتباط دارند و پیوند‌های اجتماعی ضعیف نیز زیان‌های مزمن و غیرقابل جبرانی بر سلامت عمومی افراد دارد.

● نارمك پیاده‌مدار

خوشبختانه در بسیاری از شهر‌های‌ ایرانی می‌توان نمونه محلات شهری پیاده‌مدار را به عنوان الگویی برای زندگی سالم در آن شهر شناسایی كرد. محله مسكونی نارمك در شرق تهران مصداق بارز یكی از محلات پیاده‌مدار است كه توانسته است زمینه فعالیت و تحرك جسمانی و پیاده ساكنان محدوده را فراهم نماید.

وجود مركز خرید پیاده خیابان‌ آیت و میدان نبوت از یك سو، وجود میادین همسایگی از سوی دیگر مصادیق فضاهای پیاده‌مدار محله‌ای و همسایگی در نارمك می‌باشند. همچنین وجود واحد‌های مسكونی متنوع برای سلایق و خانواده‌های متنوع، وجود مراكز متعدد تجاری، خدماتی، فرهنگی، مذهبی و اداری، وجود خیابان‌های محلی پیوسته و مرتبط و رونق اجتماعی محله شرایطی را‌ ایجاد كرده است كه ساكنان نارمك مایحتاج روزانه، هفتگی و ماهانه خود را با طی مسافت‌های كوتاه پیاده در مركز محله تامین می‌كنند. ساكنان نارمك نسبت به محله احساس تعلق و علاقه كرده و سكونت در آن را به بسیاری از محلات دیگر ‌‌ترجیح می‌دهند. تحقیقات نشان می‌دهد كه میزان جابه جایی‌های سكونی اهالی نارمك نیز در سی سال اخیر نسبت به بسیاری از محلات دیگر تهران كمتر بوده و بیشتر ساكنان خود را متعلق به محله ومحله را متعلق به خود می‌دانند و از سكونت در محله راضی هستند.‌

● فواید محلات پیاده مدار

محله پیاده مدار دارای‌ایمنی در مقابل وقوع جرم، تصادفات سواره وپیاده بوده واز‌‌ترافیك معمولی و سبك برخوردار است. در چنین محله‌ای اتومبیل‌ها با حداقل سرعت ممكن رانندگی می‌كنند و مسافركش‌های شخصی نیز راهی برای عبور از خیابان‌های محلی ندارند اما ساكنان پیاده به سهولت و سرعت می‌توانند به تمام نقاط محله دسترسی داشته باشند. فضاهای باز و سبز محلات پیاده‌مدار در معرض دید ساكنان است و گروه‌های بزهكار نمی‌توانند در آنجا حضور یابند، در عوض گروه‌های آسیب‌پذیری چون كودكان و نوجوانان و زنان خانه‌دار و كهنسالان می‌توانند با فراغت در فضاهای باز حاضر شده و در گروه‌های كوچك به فعالیت بپردازند. ساكنان و همسایگان محلات پیاده مدار در زندگی روزانه با همدیگر مواجهه چهره به چهره دارند و می‌توانند با تشكیل گروه‌های محلی و همسایگی در امور اجتماعی محله مشاركت كرده و سرمایه اجتماعی محله را ارتقا دهند.

‌ محمد باقری