سایبرمتریك افقی نوین در پژوهش های اطلاع رسانی

گذار روز افزون از مواد چاپی به منابع الكترونیكی بر روی شبكه, اخیرا توجه بسیاری از پژوهشگران علم اطلاع رسانی را به منظور بررسی جنبه های مختلف كمی منابع اطلاعاتی الكترونیكی در سایبراسپیس به خود معطوف كرده است

گذار روز افزون از مواد چاپی به منابع الكترونیكی بر روی شبكه، اخیرا" توجه بسیاری از پژوهشگران علم اطلاع رسانی را به منظور بررسی جنبه های مختلف كمی منابع اطلاعاتی الكترونیكی در سایبراسپیس به خود معطوف كرده است. این بعد از تحقیق خود فنون و رویكرد تحقیقاتی دیگری را نسبت به روش های سنتی می طلبد. واژه سایبرمتریك كه توسط مولف در این مقاله به كار رفته ، دلالت بر بعدی جدید در پژوهش های كمی منابع اطلاعاتی در سایبراسپیس دارد. این واژهٔ جدید برای نمایان ساختن جنبه های نوظهوری از تحقیقات اطلاع رسانی در محیط الكترونیكی به كار می رود. مقالهٔ حاضر سعی دارد به جنبه های بالقوه در تحقیقات اطلاع رسانی در منابع الكترونیكی بپردازد و در همین راستا تعداد وب سایت ها، ضخامت خانگی، شبكه ها و نیز مفاهیمی نظیر تحلیل استنادی الكترونیكی، مجلات و منابع الكترونیكی هسته را مورد گسترده برای تشریح شبكه ای پیچیده از ارتباطات كامپیوتری به كار می رود. در هیچ برهه از زمان ما شاهد چنین تغییرات و چالش های اساسی در سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات نبوده ایم. پیشرفت های شتابناك و روز افزون در فن آوری ها و خدمات اطلاع رسانی مارا بر آن داشته كه به سوی یك جهان مجازی گام برداریم كه عناصر ، پدیده ها و ماهیت آن داشته كه به سوی یك جهان مجازی كه ما در آن به سر می بریم متفاوت است. مهم ترین عنصر زنده و پویا در سایبراسپیس(۱) نیز، نظیر مفهوم ((سپهر اطلاعاتی))(۲) كه الوین تافلر(۳) برای اولین بار آن را به كار برد، اطلاعات می باشد. احتمالا" كه ویلیام گیبسون (۴) برای اولین بار واژهٔ سایبراسپیس را در رمان تخیلی علمی خود با عنوان Neuromancer به كار برد، نمی توانست تصویر كند كه این فضا چه افق هایی را در آینده پیش رو خواهد داشت. امروزه، ما با فضای مجازی اطلاعات با نام سایبراسپیس روبرو هستیم كه پیچیده تر از آن چیزی است كه گیبسون از آن یاد كرده است(هینز، ص ii ) در حال حاضر، نه تنها متخصصان اطلاع رسانی و كتابداری، بلكه عموم مردم با تخصص ها و حرفه های گوناگون از قابلیت های گستردهٔ سایبراسپیس و توانایی های مختلف آن بهره می برند . از این رو، تعجب انگیز نیست كه چرا برداشت های مختلفی در بارهٔ مفهوم سایبراسپیس وجود دارد. تعریف دیگر از سایبراسپیس عبارت است از فضایی از امكانات رایانه ای تعاملی(۵) كه رایانه ها و محتوای موجود در آن ها برای تمامی استفاده كنندگان از شبكهٔ رایانه های به هم پیوسته، در هر كجا قابل دسترس است (باون، ص ۱). در ادامهٔ این تعریف آمده است كه سایبراسپیس مكانی است كه سایبراسپیس مكانی است كه اطلاعات و دانش هر چه بیش تری در آن ذخیره و تبادل می شود و مهم تر این استفاده در آن می توانند با همكاران خود از طریق رایانه ارتباط برقرار كنند. هینز معتقد است كه سایبراسپیس مفهومی فراتر از شبكهٔ جهانی وب، یا حتی اینترنت را در خود دارد، زیرا عناصر بسیاری زیادی در میان ده ها هزار شبكهٔ ارتباطی كه محیط جهانی سایبراسپیس را تشكیل می دهند، وجود دارند(هینز،ص ۱). نكته اصلی تعاریف فوق آن است كه تمامی آن ها بیش از معنی بررسانه ها تأكید دارند. تعریف باون از سایبراسپیس در مقایسه با دیگر تعاریف، اطلاعاتی تر به نظر می رسد . با تأكید بر اهمیت اطلاعات در سایبراسپیس، سعی شده توجه متخصصان اطلاع رسانی به این واقعیت مسلم معطوف گردد كه اطلاعات، هستهٔ اصلی این محیط اطلاعاتی است. اما این نكته را نباید نادیده گرفت كه رایانه ها و فن آوری های ارتباطی و اطلاعاتی نیز نقش مهمی در ایجاد چنین فضای اطلاعاتی برعهده دارند. در این مقاله سعی بر آن است كه به بحث دربارهٔ اطلاعات مجازی(۶) و اندازه گیری و سنجش آن به عنوان رویكردی نوین در پژوهش های اطلاع رسانی بپردازیم. حال باید پرسید منظور از اطلاعات مجازی در بزرگراه های اطلاعاتی چیست؟ به طور كلی، منظور از اطلاعات مجازی در بزرگراه های اطلاعاتی، اطلاعات انتقال داده شده ازطریق رسانه های الكترونیكی است. بنابراین برای روشن شده مفهوم اطلاعات مجازی، ضروری است به تشریح رسانه های اطلاعاتی اصلی كه در واقع ساختار اصلی سایبراسپیس را تشكیل می دهند، بپردازیم.این رسانه ها را می توان به شرح زیر برشمرد:

۱. انواع شبكه های اطلاع رسانی در سطوح مختلف؛

۲. پایگاه های اطلاعاتی پیوسته و ابر پایگاه های اطلاعاتی(۷)؛

۳. ابزار ها و رسانه های اینترنت شامل صفحات خانگی(۸)، وب سایت ها(۹)، پست الكترونیكی، گروه های مباحثه و خبری؛

۴. مدارس، دانشگاه ها و سازمان های مجازی؛

۵. نظام های تابلوی اعلانات الكترونیكی(۱۰)؛

۶. همایش ها وانجمن های الكترونیكی؛

۷. كتاب ها، كتابخانه ها، آرشیوها و خدمات اطلاع رسانی الكترونیكی؛

۸. نظام های اطلاع رسانی چند رسانه ای، فرارسته ای(۱۱)، چندین رسانه ای(۱۲) و دور رسانه ها(۱۳).

اگر چه فهرست فوق به هیچ وجه جامع نیست، اما اجزای اصلی تشكیل دهندهٔ سایبراسپیس را در بر دارد. واژگان بسیاری را می توان از طریق افزودن قیدهایی نظیر ((الكترونیكی)) یا ((دیجیتالی)) و نیز پیشوند((سایبر)) به فهریت فوق اضافه كرد. نكته مهمی كه باید بر آن تأكید كرد این است كه اغلب فعالیت های فردی و اجتماعی كه در آن ها به نحوی ارتباط و تبادل اطلاعات حضور دارد، بیش از پیش وارد دنیای اطلاعات مجازی می شوند. با چنین نگرشی، مطالعه حاضر سعی دارد به بررسی امكان سنجش و تجزیه و تحلیل كمی اطلاعات و رسانه های اطلاعاتی قابل دسترسی از طریق سایبر اسپیس بپردازد.

رویكرد كمی به اطلاعات مجازی

رشد سریع و فزایندهٔ اطلاعات الكترونیكی همراه با توانایی بالقوهٔ فن آوری ها و رسانه های اطلاعاتی نوظهور، توجه بسیاری از محققان اطلاع رسانی را برای اندازه گیری و سنجش كمی منابع، خدمات و رسانه های اطلاعاتی در محیطی جدید كه می توان از آن تحت كهكشان اطلاعات مجازی(۱۴) نام برد، به خود معطوف كرده است. بررسی و مطالعات اساسی در این زمینه از سال ۱۹۹۶ هنگامی كه ((آرنزن)) به استنادهای اطلاعات مجازی(۱۵) و نمونه هایی از اسناد های پست الكترونیكی، وب سایت، پروتكل انتقال پرونده(۱۶)، گوفر(۱۷)، یوزنت(۱۸)، یا سیاههٔ پستی(۱۹) اشاره می كند. آغاز شد. وی در مقالهٔ خود به سنجش صحت اطلاعات می پردازد(آرنزن، ص ۷۳). ((كلاسن)) با استفاده از روش پیمایشی به مطالعهٔ استفاده از منابع اطلاعاتی بر روی اینترنت، استفاده كنندگان، و گروه های سنی آن ها پرداخت. وی در دانمارك تلاش كرد تا به تشریح برخی از عادات استفاده كنندگان تأكید دارد (كلاسن، ص ۱۱۵). مطالعات كمی رسانه های اینترنت را می توان در تحقیق ((مك موردو)) جستجو كرد. وی در مطالعه خود به رسانه ها بیش از اطلاعات توجه كرده است. تعداد رایانه های میزبان(۲۰) و حوزه ها(۲۱) در اینترنت نسبت توزیع رایانه های میزبان به حوزه ها، رشد شبكه جهانی وب سایت ها، از مهم ترین شاخص های مورد بحث در پژوهش وی به شمار می آیند. در این مطالعه تحقیقاتی او از برخی منابع اطلاعات آماری دربارهٔ اینترنت استفاده كرده است (مك موردو، ص ۳۸۳). یكی از بررسی های مهم در سنجش رسانه های مجازی(۲۲) توسط ((آلمیند))و ((اینگورسن)) انجام شده. آن ها قصد داشتند كاربرد روش های اطلاع سنجی (۲۳) در شبكه جهانی وب را مورد بررسی قرار دهند و آن را وب سنجی (۲۴) لقب دادند. این دو پژوهشگر از طریق مطالعات موردی، نسبت وب سایت های دانمارك را به دیگر كشورهای اسكاندیناویایی مقایسه كردند. روش تحقیقی كه آن ها استفاده كردند، كتابسنجی(۲۵) بود. با این تحقیق پنج تحلیل مهم به شرح زیر به دست آمد:

· تحلیل وضعیت حضور دانمارك در شبكهٔ جهانی وب؛

· تحلیل توزیع صفحات وب(۲۶) در مراكز بزرگ آموزشی دانمارك؛

· تحلیل نسبت توزیع نمونه هایی از صفحات وب به حوزه های علمی؛

· تحلیل نسبت توزیع نمونه هایی از صفحات وب به نوع سند و مدرك؛

· تحلیل فراوانی توزیع نمونه هایی از صفحات وب.

---