ترانه نمایش ها به مثابه تاریخ اجتماعی

یادداشتی بر کتاب ”ترانه نمایش های پیش پرده خوانی در ایران” نوشته ”اردشیر صالح پور”

مجموعه پژوهشی ترانه نمایش‌های پیش پرده‌خوانی در ایران یکی از تازه‌ترین عناوین کتاب است که به قلم دکتر اردشیر صالح‌پور و به همت انتشارات نمایش به چاپ رسیده است. این پژوهش علمی به طور گسترده و مشخص به بررسی ریشه ترانه نمایش‌ها در تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران می‌پردازد که بستر اصلی آن دوران بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ را شامل می‌شود.

تحولات اجتماعی مورد تحقیق در این پژوهش عمدتاً به دوران پس از مشروط اشاره دارد. تحولات اجتماعی که پس از شکل‌گیری انقلاب مشروط در ایران پدید آمد، به طور اجتناب ناپذیری در عرصه‌های فرهنگی و هنری نیز تأثیر گذاشت. تغییر نقش اجتماعی شاعران و نویسندگان و رویکردهای مطبوعات به عرصه آزادی‌خواهی، تحولی تازه و متفاوت در شکل‌ و محتوای آثار هنری و به طور کلی نگرش مردم به سیاست و جامعه پدید آورد و هنر و مفهوم آن از جنبه‌های تفننی صرف خارج شد. اما این تحولات بی‌صرف هزینه میسر نبود و وجدان‌های بیدار را با تحمل شکنجه‌ها، رنج‌ها و مصائب بسیار به رویکردی نوین در مسیر توسعه همه جانبه سوق داد.

به تبع آن تئاتر، مطبوعات و موسیقی نیز مشحون از اندیشه‌ها و اعتراضات سیاسی اجتماعی شدند. هم پا با این تحولات، نوآوری‌هایی نیز مانند هنر تئاتر در ایران ظهور پیدا کرد که پیش از آن سابقه نداشته و تلاش می‌کرد تا با خلق نمایشنامه، شرایط اجتماعی روز را مورد نقد و مکاشفه قرار دهد. ترانه نمایش‌های پیش پرد‌ه‌خوانی، محصول این شرایط و برآمده از این تفکر است و در حین ابتکار، اختراع و اکتشافی قدیم در فرهنگ موسیقایی و نقد اجتماعی در قالبی نو و تازه بود. این بدعت با تکیه بر سنت‌ها و اصالت حسب جریانات سیاسی و پویه‌های هنری و نوآوری‌های حاصله در دوران مشروطه و پایان دوره پهلوی اول است که پس از اقتدار ۲۰ ساله رضاشاهی در شهریور ۱۳۲۰ بار دیگر همان خواسته‌ها و اعتراضات قبلی در قالبی تند و بی‌پرده به صحنه‌های تئاتر ایران کشانده شد.

نمایشگران خلاق ایرانی و هنرمندان تئاتر در برهه‌ای ویژه از تاریخ کشورمان ـ یعنی بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ گونه‌ای ترکیبی از شو و موسیقی و آواز و حرکات نمایشی را با چاشنی طنز و کمدی در قالب‌های اعتراضی و انتقادی به شکل زنده در پیش چشمان تماشاگر بر صحنه‌های تئاتر به نمایش گذاشتند تا هم پیشگام این اعتراضات باشند و هم به نوعی همزبانی و همدلی با مخاطبان خود که عمدتاً از نسل تازه‌ای هستند را فراهم آورند. ریشه و سابقه این هنجار نمایشی ترکیبی از ترانه‌های عامیانه، حراره‌های و تصنیف‌هایی است که خصوصاً از دوران قاجار و در بحبوهه جریانات مشروطه‌خواهی و گسترش مطبوعات، منزلتی تازه یافته بود و به صراحت و آشکار به جستجوی سبک و سیاقی تازه به زبان طنز و فکاهه بود تا رسالت و تعهد تاریخی خود را به انجام رساند.

ترانه نمایش‌های پیش پرده‌خوانی به مثابه آینه‌ای در برابر اجتماع و تاریخ در دوره‌ای خاص از حوادث اجتماعی ـ فرهنگی ـ سیاسی ما هستند که نه تنها به عنوان رسانه‌ای جمعی و متعهد و معترض، بلکه به مقدمه‌ای برای رشد و پیش‌برد تئاتر و رواج جنبه‌های مردمی و مردم‌پسندی آن شکل گرفت که درک چنین ضرورتی خود نشان از هوشمندی و ذوق صریح سرایندگان و پدیدآورندگان در این برهه دارد و این ترانه نمایش‌ها علیرغم کوچکی و سادگی، ریشه در نیازهای اجتماعی مردم داشته و از ضرورت‌ها و حوادث دوره خود سرچشمه گرفته‌اند. حضور فراگیر و همه جانبه این ترانه‌ها و مقبولیت آنها حاکی از آن است که این پدیده بر اصالت‌ها و ارزش‌های دوره خود مبتنی بوده و در معرض حوادث و مسائل مبتلا به نقش و منزلتی ویژه را ایفا می‌کرده‌اند. همچنین برخورداری از زبان طنز و مطایبه و شوخی، استفاده از تیپ‌ها و شخصیت‌ها و مشاغل مردمی زمینه این اقبال را افزایش داده و ماندگاری بخشیده است. در جوهره اصلی این ترانه‌ها گذار از سنت به مدرنیته جامعه ایرانی به چشم می‌خورد و تعارضات و مناقشات سیاسی هم حاکی از آن است که دوران تازه‌ای آغاز شده و دولت‌های ناکارآمد جوابگوی نیازهای حقیقی و حقوقی مردم نیستند و در عوض هر روز بر فشار و سلطه خود بیشتر اصرار می‌ورزند.

در یک تقسیم‌بندی کلی و براساس نمونه‌برداری، این ترانه‌ها به چهار بخش اساسی تقسیم می‌شوند که در این میان زنان بیشترین سهم را به دلیل تحولات نوین و حضور تازه‌شان در عرصه‌های مختلف اجتماعی داشته و شمار عده‌ای از آنها را به خود اختصاص داده‌اند.

موضوعات سیاسی به دلیل تغییرات عدیده دوره و بزنگاه تاریخی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بخش دیگر این ترانه نمایش‌ها به مسائل اقتصادی و مشاغل اجتماعی می‌پردازند. حجم گسترده‌ این ترانه نمایش‌ها که شمارشان به بیش از ۵۰۰ ترانه بازمی‌گردد و حاکی از اهمیت و اقبال عمومی است، می‌تواند گویای گستردگی و همه‌‌گیر بودن آنها باشد.

بخش دیگر این ترانه‌ها در سال‌های نخستین رادیو به آن رسانه راه یافته و فکاهه نام گرفته‌اند که تا مدت‌های مدیدی همچنان مقبول طبع شنوندگان هم بوده‌اند. متأسفانه طی همین سال‌ها نیز چند تن از آخرین بازماندگان این رشته از جمله "مجید محسنی" (۱۳۶۸ ـ ۱۳۰۲)، عطاالله زاهد (۱۳۸۰ ـ ۱۲۹۸) و حمید قنبری (۱۳۸۶ ـ ۱۳۰۳) وفات کرده‌اند که بخش عمده‌ای از خاطرات را در سینه همراه خود برده‌اند و خیابان لاله‌زار تهران که محل و مأوای تماشاخانه‌های زیادی بود به بازار لوستر فروشی و وسائل برقی و الکتریکی تبدیل شده و هیچ حال و هوای سابق هنری در آن به چشم نمی‌خورد.

بخش عمده این ترانه نمایش‌ها حاصل ذوق و ابتکار هنرمند خوش قریحه "پرویز خطیبی" است و مابقی آن به "ابوالقاسم حالت"، "محمدعلی سخی"، "جمشید شیبانی"، "مهدی سهیلی"، "اسماعیل نواب صفا"، "کریم فکور"، "اسماعیل خان مهرتاش"، "ح ـ ملهمی"، "شیرمحمدی"، "علی اسدی"، "جلال‌الدین اعتمادی"، "ع ـ فرامرزی"، "ع رکسائی" اختصاص دارد که از شمار سرایندگان معروف این رشته به شمار می‌روند. مراجعه‌کنندگان آن نیز از میان مشهورترین هنرپیشگان آن دوره انتخاب شده‌اند که از همه مشهورتر باید به "مجید محسنی"، "حمید قنبری"، "عزت‌الله انتظامی"، "عطاءالله زاهد"، "مصطفی اسکویی"، "نصرت کریمی"، "اصغر تفکری"، "مرتضی احمدی"، "عباس حکمت شعار"، "عبدالعلی همایون"، "جعفر بزرگی"، "هوشنگ سارنگ"، "حسین سرشار"، "عیسی صفایی" و "اکبر گرجستانی" اشاره کرد.

مهدی نصیری