سلوک گرامشی در زندان

آنتونیو گرامشی متفکر انقلابی و از رهبران جنبش کارگری ایتالیا, در نوامبر ۱۹۲۶ دستگیر و زندانی شد

آنتونیو گرامشی متفکر انقلابی و از رهبران جنبش کارگری ایتالیا، در نوامبر ۱۹۲۶ دستگیر و زندانی شد. ۱۸ ماه پس از این تاریخ، گرامشی با۳۲ تن از همراهانش به اتهام «راه‌اندازی جنگ داخلی» و «برانگیختن کینه طبقاتی» در «دادگاه ویژه موسولینی برای دفاع از دولت» محاکمه شد و به ۲۰ سال و چهار ماه و پنج روز زندان محکوم شد. قاضی صادرکننده رای دادگاه، دلیل صدور این حکم سنگین را «جلوگیری از فعالیت این مغز برای ۲۰ سال» ذکر کرده بود. البته فقط فعالیت فکری گرامشی نبود که رژیم فاشیستی موسولینی را به هراس افکنده بود، او به طور عملی نیز برای سازماندهی جنبش کارگری علیه سرمایه‌داری فعالیت می‌کرد و همین امر بود که در کنار خلاقیت و نوآوری‌های فکری گرامشی او را برای نظام سرمایه‌داری به انسان خطرناکی تبدیل کرده بود که باید نه‌تنها از فعالیتش جلوگیری می‌شد بلکه از صفحه گیتی محو و نابود می‌شد.

وقتی گرامشی در سال ۱۹۳۷ پس از ۱۱ سال حبس به علت بیماری از زندان آزاد شد، پنج روز بیشتر زنده نماند و بر اثر خونریزی مغزی درگذشت. در واقع، موسولینی می‌دانست که گرامشی مدت زیادی زنده نخواهد ماند و از همین رو، او را از زندان آزاد کرد تا در بیرون از زندان بمیرد و به این ترتیب خود را از اتهام کشتن او تبرئه کند. اما تمام آزادیخواهان جهان موسولینی و به طور کلی سرمایه‌داری فاشیستی ایتالیا را مسوول مرگ گرامشی دانستند و می‌دانند. موسولینی کاری را که قرار بود در ۲۰ سال انجام گیرد در ۱۱ سال انجام داد و چنین رکوردی تا آن زمان بی‌سابقه بود. گرامشی خود در همان سال‌های نخست زندان به مهارت و تکنیک رژیم موسولینی در شکنجه و کشتن تدریجی مخالفان خود پی برده بود. او در نامه‌ای به تاریخ ژانویه ۱۹۳۲ که از زندان برای تاتیانا، خواهر همسرش، نوشته است موسولینی را با ژوپیتر - خدای خدایان- مقایسه می‌کند و می‌گوید تکنیک موسولینی برای سرکوب مخالفان خود پیشرفته‌تر از تکنیک ژوپیتر است، زیرا می‌کوشد مخالفان را نه به پرومته تراژیک بلکه به گالیورِ مضحک تبدیل کند. او می‌نویسد: «[اینجا در زندان] وقتی انبوه چیزهای حقیر و پیش پاافتاده ذهن تو را به خود مشغول می‌کنند و مدام اعصابت را می‌خراشند، دچار هذیان صغر (میکرومانی) می‌شوی. از سوی دیگر، می‌دانی چه چیزی دارد اتفاق می‌افتد: پرومته‌ای که با تمام خدایان المپ مبارزه می‌کرد برای ما یک تیتان تراژیک است اما گالیور اسیر لی‌لی‌پوت‌ها اسباب خنده ماست. پرومته نیز اسباب خنده ما می‌شد اگر به جای آنکه عقاب جگرش را هر روز لت و پار کند مورچه‌ها گازش می‌گرفتند. ژوپیتر در روزگار خویش زیاد باهوش نبود؛ در آن زمان تکنیک خلاصی از دست مخالفان هنوز چندان پیشرفت نکرده بود.» گرامشی حتی پیش از سال ۱۹۳۲ به این شناخت از شیوه سرکوب رژیم سرمایه‌داری فاشیستی ایتالیا رسیده بود.

او در دسامبر ۱۹۲۹ در نامه‌ای از زندان به کارلو- برادرش - همین مضمون را بیان می‌کند و می‌نویسد: «[در اینجا] حتی نمی‌توانی بین یک روز مثل شیر زندگی کردن و صد سال مثل گوسفند زندگی کردن یکی را انتخاب کنی. حتی یک دقیقه هم نمی‌توانی مثل شیر زندگی کنی. سهل است. سال‌ها چون چیزی به ‌مراتب پست‌تر از گوسفند زندگی می‌کنی و خودت هم می‌دانی که مجبوری چنین زندگی کنی. پرومته‌ای را مجسم کن که به جای آنکه عقاب به او حمله کند به محاصره انگل‌های طفیلی درآمده است.»

تکنیک فاشیسم ایتالیا برای شکنجه و سرکوب مخالفان خود در تضعیف توان جسمی گرامشی موفق بود. او که از زمان کودکی از نوعی نابهنجاری ستون‌فقرات رنج می‌برد، در طول همان سال‌های نخست زندان به بیماری دچار شد و به تدریج نیروی جسمانی خود را از دست داد. در نامه‌ای به خواهر همسرش به تاریخ ۹ نوامبر ۱۹۳۱ می‌نویسد: «امروز که این نامه را برایت می‌نویسم دقیقاً پنجمین سالروز زندانی شدنم است. پنج سال از عمر یک انسان مدت کمی نیست، به ویژه اگر جزء خلاق‌ترین و مهم‌ترین سال‌های زندگی آن انسان باشد... به نظر می‌آید آنچه در این مدت از دست داده‌ام با دوره معینی از زندگی جسمانی من یعنی بیماری‌ام در زندان منطبق باشد.

بیماری‌ای که از سه ماه پیش سراغم آمده آشکارا سرآغاز دوره‌ای است که در آن زندگی‌ام در زندان سخت‌تر خواهد شد؛ شرایط سختی که همواره و به تدریج توان جسمی‌ام را تحلیل خواهد برد.» همین طور شد و این بیماری و زندگی در شرایط سخت زندان به تدریج گرامشی را فرسوده کرد، به گونه‌ای که چهار سال بعد در نامه‌ای به همسرش نوشت: «به وضوح معلوم است که خیلی تحلیل رفته‌ام و به نظر می‌رسد دیگر هرگز نخواهم توانست توان سابقم را به طور کامل به دست آورم.»

به این سان، موسولینی موفق شد جسم گرامشی را از پا درآورد. اما نه توانست فعالیت فکری گرامشی را مختل کند و نه موفق شد روحیه مقاوم و مبارزه‌جویانه او را درهم شکند. گرامشی در طول دوران محکومیت‌اش به گفته خودش «چهاردیواری زندان را با مته تفکر سوراخ کرد»، همواره از نظر ذهنی فعال بود و اکثر دیدگاه‌های نو و بدیع‌اش را، که بعدها در اثر سترگ‌اش به نام «دفترهای زندان» منتشر شدند، در همین دوران مدون و مکتوب کرد. او در نامه‌ای به همسرش به تاریخ ۳۰ ژانویه ۱۹۳۳ می‌نویسد: «حتی اگر آینده روشنی در پیش نباشد، نباید از حرکت بازایستاد. من لحظات سخت و ناراحت‌کننده بسیاری را پشت سر گذاشتم، بارها دستخوش ضعف‌های شدید جسمانی شدم، اما هرگز حتی تصور هم نکردم که این لحظات سخت و ضعف‌های جسمانی بر من غلبه خواهند کرد.

همیشه با آنها مقابله کرده‌ام و فکر می‌کنم از این به بعد نیز مثل همیشه با آنها مقابله خواهم کرد، در صورتی که می‌دانم در این راه امکانات کافی در اختیار ندارم. زمانی که متوجه می‌شوم لحظات دشواری را در پیش دارم یا از نظر جسمی ضعیف هستم و مشکلات بزرگی برایم پیش خواهد آمد، احساس می‌کنم نیروی مقابله با آنها بیش از پیش در من افزایش می‌یابد و هرچه شرایط و مسائل دشوارتر می‌شوند به همان نسبت هم نیروی من برای مبارزه با آنها تقویت می‌شود.» در«نامه‌های زندان» گرامشی مثال‌های بسیاری از این دست را در مورد روحیه مبارزه‌جویانه او می‌توان نشان داد. اما این روحیه دو ویژگی برجسته دارد که آن را از روحیات بسیاری از مبارزان و فعالان سیاسی متمایز می‌کند. ویژگی نخست، واقع‌بینی گرامشی در مبارزه سیاسی در زندان است. او در نامه‌ای به خواهر همسرش به تاریخ ۱۹ مه ۱۹۳۰می‌نویسد: «مرد عمل بودنِ من به این معنی است که می‌دانم در کوبیدن سر به دیوار، سر است که می‌شکند نه دیوار.» باید سخت واقع‌بین باشی تا بتوانی ضمن باور قاطع به مبارزه با سرمایه و دولت فاشیستی مدافع آن، نابودی خود را در این مبارزه، مسلم و مفروض بگیری. اما ویژگی دوم سلوک مقاوم گرامشی در زندان، که با ویژگی اول ارتباط جدایی‌ناپذیری دارد، برخورد راحت و آرام او با مساله اعدام است. در نامه‌ای به برادرش کارلو به تاریخ ۱۹ دسامبر ۱۹۲۹ می‌نویسد: «شرایط روحی من چنان است که حتی اگر به مرگ هم محکوم شوم، باز هم آرامش خواهم داشت و ممکن است حتی شب قبل از اعدام یکی از دروس زبان چینی را بخوانم!»

برای حسن ختام بحث درباره روحیه گرامشی در زندان موسولینی بهتر است داستان گنجشک‌‌هایش را از زبان خودش بشنویم. او در نامه‌ای به تاتیانا به تاریخ ۸ آگوست ۱۹۲۷ داستان را این گونه تعریف می‌کند: «برایت داستان گنجشک‌‌هایم را تعریف می‌کنم. خوب است بدانی که در حال حاضر یک گنجشک دارم و گنجشک دیگری هم داشتم که مُرد. فکر می‌کنم حشره‌ای او را نیش زد (یک هزارپا یا چیزی مثل آن). او به مراتب از گنجشکی که حالا زنده است، دوست‌داشتنی‌تر بود. بسیار مغرور و سرشار از زندگی بود. این یکی خیلی معمولی و دارای روحیه‌ای برده‌وار و بدون ابتکار عمل است. اولی در مدت کوتاهی خود را صاحب سلول دانست. فکر می‌کنم دارای روحیه‌ای اساساً گوته‌ای بود، که شرح آن را در زندگینامه‌ای که درباره گوته نوشته شده بود، خواندم. این گنجشک بلندی‌های سلول را فتح می‌کرد و سپس چند دقیقه‌ای لذت این پیروزی را مزه‌مزه می‌کرد... آنچه باعث شده بود از این گنجشک خیلی خوشم بیاید این بود که اصلاً دوست نداشت به او دست بزنند. اگر به او دست می‌زدی به وحشیانه‌ترین شکل و با بال زدن واکنش نشان می‌داد و با قدرت بسیار دستت را نوک می‌زد... او به آرامی مُرد. ضربه‌ای ناگهانی او را از پای درآورد.

شب در حالی که زیر میز چمباتمه زده بود، مانند یک بچه جیغی کشید و روز بعد مُرد. سمت راست بدن او فلج شده بود و برای خوردن و نوشیدن خود را با حالتی دردناک روی زمین می‌کشید. اما این گنجشک دومی یک حالت اهلی تهوع‌آوری دارد. می‌خواهد غذا در دهانش بگذاری، اگرچه خودش خیلی خوب می‌تواند غذا بخورد. می‌آید روی کفش و لای چین‌های جورابم می‌نشیند... فکر می‌کنم او هم بمیرد. چون علاوه بر اینکه خوردن خمیر نان باعث ناراحتی‌های مرگ‌آوری برای گنجشکان می‌شود او عادت دارد که سر چوب‌کبریت‌های سوخته را هم بخورد. فعلاً سالم است. اما شور زندگی ندارد...»

مغرور، سرکش، سرشار از زندگی و دوست‌داشتنی، چنین بود سلوک گرامشی در زندان.

محسن حکیمی

منابع

۱- آنتونیو گرامشی، نامه‌های زندان، ترجمه مریم علوی‌نیا، انتشارات آگاه، ۱۳۶۲

۲- گرگوری الیوت، «روزگار آهن و آتش»، در نشریه رادیکال فیلاسوفی، شماره ۷۵

۳- رناته هالوب، آنتونیو گرامشی، فراسوی مارکسیسم و پسامدرنیسم، ترجمه محسن حکیمی، نشر چشمه، ۱۳۷۴