سینمای دفاع مقدس از شکل گیری تا تحول

به بهانه اکران “روزهای زندگی”

جنگ درمیان اقوام وملت‌ها سابقه‌ای طولانی دارد و سینما که ۱۱۷ سال ازعمرش می‌گذرد(۲۰۱۲-۱۸۹۵)، چون حیات انسان را به تصویرمی‌کشد و به شیوه‌های گوناگون زندگی را معنا می‌کند، ازمفاهیم جنگ با مضامین گوناگون بهره گرفته وسینمایی به نام سینمای جنگی بنا می‌سازد. این سینما با استفاده ازوقایع گوناگون درجنگ‌ های جهانی اول ودوم، ویتنام، کره، انفصال آمریکا، جنگ‌های سنتی، و ... آثارفراوانی عرضه کرد که برخی ازآنها ارزش‌های سینمایی و معناگرایانه داشت و بسیاری دیگرتنها تحرک درونی جنگ را محور روایت قرار داده ‌اند. بیشترآثارسینمای جنگ شوروی سابق با سینمای جنگ اروپا ازنظر ساختار و مضامین درتفاوت ماهوی ‌اند.

● سینمای جنگی ایران

سینمای ایران ازپیدایش(۱۳۰۹) تا بهمن ماه ۱۳۵۷ که خروش توانمند مردم مسلمان، طوماررژیم سابق را در خود پیچاند، سینمای جنگی ندارد. می‌توان درچند فیلم انگشت‌ شمار ردپای سینمای جنگ را به گونه‌ای بسیار محدود جستجو کرد:وطن‌پرست(غلامحسین نقشینه ۱۳۳۲)،خون و شرف(۱۳۳۳، ساموئل خاچیکیان) و خداحافظ تهران(۱۳۴۵، ساموئل خاچیکیان) از آن جمله‌اند.

● سینمای جنگ پس از انقلاب

در ساعت ۳۰: ۱۳ سال ۱۳۵۹ با بمباران فرودگاه تهران و دیگر شهرها توسط جنگنده‌های عراقی، جنگی تمام عیار آغاز شد که ۸ سال به طول انجامید. پس از جنگ، واقعه ۸ ساله با عبارت دفاع مقدس به فرهنگ شفاهی و نوشتاری کشور وارد شد. با آن که حمله عراق علیه ایران، در سال ۱۳۵۹ رخ داد، اما تا دو سال بعد حتی طرح و ایده منسجمی برای ساخت فیلم‌های جنگی وجود نداشت.

● اولین فیلم جنگی پس از انقلاب

اولین فیلم جنگی سینمای پس از انقلاب “مرز” نام داشت که در سال ۱۳۶۰، اول مهرماه به اکران درآمد: اهالی روستاهای مرزی با خطرحمله نظامی ارتش دشمن مواجه می‌شوند. یک استوار اخراجی مردم را آموزش نظامی می‌دهد و اهالی در نبرد با دشمن متجاوز پیروز می‌شوند.فیلم معلوم نمی‌کند که جنگ با چه کسانی یا با چه کشوری است، اما بیشتر اهدافش تقویت روحیه مردم کشور می‌باشد. دومین فیلم جنگی “عبور از میدان مین” (۱۳۶۲) می‌باشد که عمدتاً به عملیات جنگی پرداخت و اینکه رزمندگان به نیروهای دشمن حمله می‌کنند و درهمه جا پیروز می‌شوند.

سینمای دفاع مقدس

فیلم‌های “بازداشتگاه”، “عبور از میدان مین” و “رهایی” آثار جنگی می‌باشند اما هرکدام ازجنگ مضامین جدیدی را ارائه داده ‌اند. پس از این فیلم زنده یاد رسول ملاقلی‌پور با “نینوا” توانست نوعی تفکر آرمانی را درفیلم عرضه کند و می‌توان گفت: “نینوا” اولین فیلم دفاع مقدس سینمای ایران است.

● ادامه جنگ و جریان‌های ساختاری

با ادامه یافتن جنگ دوجریان متفاوت دراین گونه جدید به وجود آمد.جریان اول تحت تاثیرفضای تبلیغاتی سیاست‌های مقامات امنیتی و نظامی کشوربود که درراستای ترویج روحیه جهاد و شهادت‌طلبی ادامه یافت. این جریان به دلیل فرو رفتن در دامن شعارزدگی و تبلیغ مستقیم عملاً ازکیفیت هنری به دورماند و به تدریج ازحجم تاثیرگذاری آن کاسته شد. اما جریان دوم، توسط فیلمسازان صاحب تفکر و اندیشه شکل گرفت که دغدغه‌های درونی و اصیل داشتند.حساسیت‌های امنیتی وعقیدتی زمان جنگ باعث گردید این فیلمسازان تا زمان صدور قطعنامه ۵۹۸ یا به خود سانسوری متوسل شوند یا ظاهر فیلم های متفاوت ‌شان را شبیه فیلم‌های جریان نخست درآورند. اما تعداد این فیلم‌ها در زمان قبل ازقطعنامه بسیار اندک هستند. مهم‌ترین ونخستین نمونه ازاین نوع می‌توان به “پرواز در شب” (رسول ملاقلی‌پور، ۱۳۶۵) اشاره کرد و در ادامه “دیده ‌بان” و “مهاجر” که هر دو را ابراهیم حاتمی‌کیا ساخته است. دیده‌ بان برای اولین بار درکنارنشان دادن شکست کامل یک گردان از رزمندگان، به شخصیت‌های متعدد داستان نزدیک می‌شود و به ابعاد مختلف واقعیت‌های موجود درجبهه وجنگ می‌پردازد. پس ازصدور قطعنامه و بروز آسیب‌های اجتماعی ناشی ازجنگ، فیلمسازان جریان دوم ترجیح می‌دهند تا ساختار فیلم‌ها را دراین گونه، با رویکردی اجتماعی ادامه دهند. از”کرخه تا راین”(ابراهیم حاتمی کیا) و “سفربه چزابه”(رسول ملاقلی‌پور) از آثار این دوره هستند که به آسیب ‌شناسی عوارض جنگ می‌پردازند.

● سینمای دفاع مقدس و فیلمسازان

از میان نسل فیلمسازان پس از انقلاب که بعد ازگام‌های اولیه به مرور توانستند موقعیت ویژه و مستقلی برای خود به دست آورند، رسول ملاقلی‌پور را می‌توان نام برد که البته کارنامه‌اش فراز و فرود فراوان داشته است.

● فیلم‌های رسول ملاقلی‌پور

رسول ملاقلی‌پور(۱۳۸۵-۱۳۳۴) در سال ۱۳۶۱به عنوان مدیر صحنه فیلم مرگ دیگری(محمدرضا هنرمند) وارد عرصه عملی ساخت فیلم شد. وی چندین فیلم کوتاه ازعملیات جنگ ساخت که همه از تلویزیون پخش شدند.

● فیلم‌های جنگی یا دفاع مقدس رسول ملاقلی‌پور

نینوا(۱۳۶۲)، بلمی به سوی ساحل(۱۳۶۴)، پرواز در شب(۱۳۶۵)، افق(۱۳۶۷)، سفر به چزابه(۱۳۷۴)، هیوا(۱۳۷۷)، قارچ سمی(۱۳۸۰)، مزرعه پدری(۱۳۸۲) که اکثرآنها مناسبات اجتماعی و درگیری جنگ را در درونمایه خود دارند. اما وی فیلم غیرجنگی نیز ساخته که نوعی اعتراض را در آن بیان کرده است. آثاری چون مجنون(۱۳۶۹)،خسوف(۱۳۷۱)، پناهنده(۱۳۷۲)، کمکم کن(۱۳۷۶) و میم مثل مادر در این دسته قرار می‌گیرند.

● ابراهیم حاتمی‌کیا و سینمای دفاع مقدس

ابراهیم حاتمی‌کیا(متولد ۱۳۴۰) از فیلمسازان صاحب فکر و سبک سینمای دفاع مقدس است. وی به عنوان فیلمبردارگروه روایت فتح کارسینما را آغازکرد وبا کارگردانی فیلم هویت(۱۳۶۵) به فیلمسازدفاع مقدس بدل شد. ابراهیم حاتمی‌کیا فرزند یک خانواده ۸ نفره با اصالت آذربایجانی است. دوران جوانی‌اش مصادف با انقلاب اسلامی شد.حضوردرجبهه باعث گردید به فیلمسازی روی آورد. وی ازمعدود فیلمسازانی است که دغدغه‌های خاص خود را در سینما جستجو می‌کند. وقتی ۲۶ سال داشت، هویت را ساخت که سینمایی روایتگر و داستان‌گو بود و نکته‌هایی از جبهه و جنگ را بازگو می‌کرد. دیده ‌بان(۱۳۶۷)، مهاجر(۱۳۶۸)، وصل نیکان(۱۳۷۰)، آژانس شیشه‌ای(۱۳۷۶)، روبان قرمز(۱۳۷۷)، موج مرده(۱۳۷۸) و ... هر کدام از این آثار تمی ازجنگ را در برداشتند. ارتفاع پست(فیلم غیرجنگی) این کارگردان است که نوعی آرمان‌خواهی از طریق یک سفربه ناکجا آباد را درخود دارد. اما فیلم از کرخه تا راین به سینمای دور از جبهه و آسیب‌ شناسی جنگ اختصاص دارد که بسیار مورد استقبال قرار گرفت. شاید درخشان‌ترین فیلم ابراهیم حاتمی‌کیا که می‌توان تاویل‌های گوناگونی از درون آن بیرون کشید، روبان قرمزباشد. در میان فیلم‌های جنگی سینمای ایران، آثار بسیاری بوده‌ اند که با پرداختن به واقعیت‌های جنگ، حوادث وحواشی آن تلاش بسیاری کرده ‌اند تا گوشه‌ای ازصحنه‌های جنگ را به تصویربکشند اما دربرابر این گونه آثار، تعدادی از فیلم‌ها با خلق یک دنیای مجازی سعی کرده‌‌اند به گونه‌ای دیگر جنگ را به تصویربکشند. روبان قرمز ازاین دست فیلم‌هاست.

● فیلمسازان دیگر جبهه و جنگ

از میانه جنگ تا پایان سال ۱۳۸۶، فیلمسازان بسیاری وارد عرصه فیلمسازی برای سینمای دفاع مقدس شده‌‌اند که نگاهی علمی، آرمان‌گرایانه، مجازی، عینی، عارفانه و دیدگاه‌های دیگر به جنگ داشته‌اند. در این مسیربه برخی از نام‌ها و فیلم‌ها اشاره می‌شود:

- عبدالله باکیده(متولد ۱۳۲۹)، فیلم‌ها: کانی مانگا(۱۳۶۵)، پوتین(۱۳۷۰)، صلیب طلایی(۱۳۷۱)

- عبدالحسین برزیده(متولد ۱۳۳۹)، فیلم‌ها: دکل(۱۳۷۴)، پرواز خاموش(۱۳۷۷)

- رخشان بنی اعتماد(متولد ۱۳۳۳)، گیلانه

- اکبرحر(متولد ۱۳۳۷)، ما ایستاده‌ایم(۱۳۶۳)

- عزیزالله حمید‌نژاد(متولد ۱۳۳۸)، فیلم‌ها: هور در آتش(۱۳۷۰)، اشک سرما(۱۳۸۲) فیلم دور از جبهه.

- جمال شورجه(متولد ۱۳۳۶)،عملیات کرکوک(۱۳۷۰)

- احمدرضا درویش(متولد ۱۳۴۰)، فیلم‌ها: سرزمین خورشید(۱۳۷۵)، کیمیا(۱۳۷۳)، متولد ماه مهر(۱۳۷۸)، دوئل(۱۳۸۲)

- مجتبی راعی(متولد ۱۳۳۶)، انسان و اسلحه(۱۳۶۷)

- رحیم رحیمی‌پور(متولد ۱۳۳۶)، فیلم‌ها: الماس بنفش(۱۳۶۸)، انفجار در اتاق عمل(۱۳۷۰)

- علی شاه حاتمی(متولد ۱۳۳۹)، فیلم‌ها: پرنده آهنین(۱۳۷۰)، آخرین شناسایی(۱۳۷۲)، ترکش‌های صلح (۱۳۷۹).

- جواد شمقدری(متولد ۱۳۳۸)، بربال فرشتگان(۱۳۷۱)

- انیسه شاه حسینی(متولد ۱۳۳۷)، شب به خیر فرمانده(۱۳۸۶)

- بهمن قبادی(متولد ۱۳۶۸)، لاک ‌پشت‌هاهم پرواز می‌کنند

- کامبوزیا پرتوی(متولد ۱۳۳۴) بازی بزرگان.

- محمدحسین لطیفی(متولد ۱۳۴۱) روزسوم

- کیومرث پوراحمد(متولد ۱۳۲۸) اتوبوس شب

- بهرام بیضایی(متولد ۱۳۱۷)، باشوغریبه کوچک

- ابوالقاسم طالبی(متولد ۱۳۴۰) نغمه،جنگ کودکانه و ...

● سینمای دفاع مقدس در دهه هفتاد

در دهه هفتاد نوع جدیدی از سینمای دفاع مقدس شکل گرفت که می‌توان آن را با عنوان جنگ شهرها خطاب کرد.سکانس اول “کیمیا” به بمباران آبادان می‌پردازد.”دوئل” به طورکامل به حملات هوایی در ایستگاه قطار خرمشهر اختصاص دارد. حمله‌های شدید دشمن به خرمشهر در “دکل” خودنمایی می‌کند. “خاک سرخ” به روزهای اولیه هجوم عراق می‌پردازد. تفاوت مردم و وضعیت مردم جنگ زده در “نیمه گمشده” درک می‌شود.

در واقع سینمای دهه هفتاد کمتر به لحن‌های شعاری توجه دارد و بیشتر به جنگ‌ شهرها، بمباران هوایی، شلیک موشک‌های دوربرد دشمن و سینمای دور از جبهه(زندگی مردمی) که ازعوارض جنگ رنج می‌برند، می‌پردازد. تفاوت این سینما، با دهه پیش، گرایش به واقع‌گرایی بیشتر، عدم شعارگویی و دیالوگ‌های شعاری است.

● سینمای دفاع مقدس در دهه هشتاد

در ابتدای این دهه سینمای دفاع مقدس از رونق افتاد و تولیدات آن کمتر شد، به گونه‌ای که درحال حاضر سینمای دفاع مقدس در رکود به سرمی‌برد. چون با گذشت سال‌های زیاد از جنگ، فیلمسازان نمی‌دانند در این دهه به جنگ چه نگاهی داشته باشند. سوال سینما این بود: نگاه به جنگ چگونه باشد؟

درحقیقت دهه هشتاد، چون دودهه دیگر اتفاقات واقعی جنگ را به تصویر نمی‌کشد. فیلمسازان دریافته‌اند که جنگ را از جبهه دور کرده و ماجرای آن را با آدم‌های جنگ‌ زده ادامه دهند. در واقع سینمای دفاع مقدس به دنبال خاطرات جنگ از جبهه‌ها است. به همین دلیل فیلمسازان بازهم به اتفاقات پس از جنگ و آدم‌های جنگ که شهرنشین شده ‌اند، پرداخته و به نوعی جنگ را درخاطرات آنها جستجو می‌کنند. این دهه با ساخت فیلم “موج مرده”(ابراهیم حاتمی کیا) شروع شد و با فیلم‌هایی چون “قارچ سمی”، “مزرعه پدری” و”نغمه” ادامه یافت.

نیمه اول دهه هشتاد برای سینمای جنگ ایران سال‌های موفقیت‌آمیزی نبود اما نیمه دوم این دهه خوب شروع شد. دراین سال‌ها فیلم‌هایی چون”به نام پدر”(ابراهیم حاتمی‌کیا)،”اتوبوس شب”(کیومرث پوراحمد)،”مثل یک قصه” (خسرو سینایی)،”روز سوم”(محمدحسین لطیفی)، “روزهای زندگی”(پرویز شیخ طادی) و”ملکه”(محمد علی باشه آهنگر) ساخته شدند.

نویسنده : فائزه آقابابایی