گل سیه گوش را از زیر برف می چینند

در عمر كوتاهی كه بنده به سر برده ام, سه خاطره از جشن نوروز دارم نخست, نقلی است كه خدا بیامرز مادرم می كردند و من آن را در خیال خود روشن و شیرین و زنده تصور می نمودم و هنوز هم تصور می نمایم می گفتند كه مردم قبادیان نوروز را با طنطنه و شادی تمام جشن می گرفتند, هفته ها پیش از نوروز به پیشوازش می رفته اند و مراسم از «خانه براری» و «خانه سفید كردن» سر می شده است هرچه در خانه هست بیرون می برده اند, خانه را سفید می كرده اند حولی و كوچه را پاكیزه می كرده اند

● «نوروز پیشانی سال است» (بیرونی)

در عمر كوتاهی كه بنده به سر برده ام، سه خاطره از جشن نوروز دارم: نخست، نقلی است كه خدا بیامرز مادرم می كردند و من آن را در خیال خود روشن و شیرین و زنده تصور می نمودم و هنوز هم تصور می نمایم.می گفتند كه مردم قبادیان نوروز را با طنطنه و شادی تمام جشن می گرفتند، هفته ها پیش از نوروز به پیشوازش می رفته اند و مراسم از «خانه براری» و «خانه سفید كردن» سر می شده است. هرچه در خانه هست بیرون می برده اند، خانه را سفید می كرده اند حولی و كوچه را پاكیزه می كرده اند. هرچیز كهنه و كارآمد را جدا كرده و تمیز می نموده اند، كارناآمد را دور می انداخته اند؛ همین طور چیز شكسته را؛ می كوشیده اند كه در این روز چیزی نشكند. از كوه خس می آورده اند: خسی كه «پشمك» نام دارد.آدمانی با شتور از «كیكوه» (خواجه قاضیان) پشمك می آورده اند. در میان عصر و شام در سه جای حولی گلخن از پشمك می آراسته اند و همه یكایك از بالای آتش سه باری خیز می زده اند و همگان برابر زمزمه می كرده اند:

چشم هیش، چشم خویش

همه در آتش تیز! همه در آتش تیز!

در آتش تیز! در آتش تیز!

گناهانش ریز! گناهانش ریز!...

گندم تر كردن، سمنك ماندن وسمنك پختن از لوازمات اساسی جشن نوروز است. حدود دو هفته قبل از نوروز، در ظرفی گندم پاك را كه قابل اعتماد باشد، تر می كنند، روزانه در آفتاب می گذارند، شب درون خانه، و در آستانه نوروز سمنك را می پزند و این مراسم جالب ترین و در یادها ماندنی است. همگان به ویژه كودكان سال دراز را در انتظار این ایام به سر می بردند، دختران و زنان جوان در آن حولی كه سمنك باید پخته شود گرد می آیند، گندم سبزیده را در كیلی (هاون) می كوبند، شیره را جدا و صاف می كنند و آن را در دیگ بزرگی كه داش هم بسته اند، با آرد می جوشانند. آتش را اول بیگه روشن می كنند تا بامداد كنده می سوزد و هنگامی كه سپیده می دمد، سمنك می پزد و تمام شب در گرد آتش و دیگ و سمنك بازار بازی و خنده و سرود و افسانه و رقص به راه است و سمنك می جوشد. و اما درباره سبزه تر، باید افزود كه در رسم تاجیكان تنها گندم را تر (خیس) می كنند، در تفاوت با ایرانیان كه جز از گندم، عدس، لوبیا، ماش، جو... را نیز می سبزانند. تفاوتی دیگر در رسم تاجیكان این است كه توپه (پسمانده) را دور نمی اندازند و به گاو و گوسفند می دهند اگر شهر است، به آب می ریزند. ایرانیان این عادت را سخت رعایت می كنند: روز سیزدهم كه «سیزده بدر» است سبزه را بیرون می برند و دور می ریزند.

و اما كار سمنك مانی و سمنك پزی شرطی هم دارد و آن این است كه در خانواده هایی كه از نوروز گذشته ماتم بوده است روا نیست. برای این خانواده سمنك پخته می آورند. وقتی بامداد سمنك پخت، اول به خانه عزادار می آورند، سپس به بیماران، بزرگان محل؛ در خانه عزادار دسترخوان آراسته می شود، آنچه روی دسترخوان حتمی است شربت زردآلوی خشك (غولونگ آبه) است. خواستگاری رفتن، به عروس شونده سر پا و هدیه عیدی فرستادن، سر مزار گذشتگان رفتن و چراغ ماندن (شمع روشن كردن) برای رفتگان قرآن خواندن و... از كارهای مهم آستانه نوروز به شمار می آیند. این همه كه گفته شده در روستاهای تاجیك نشین فرارود به اندازه ای یا بیشتر تا به امروز پابرجاست، اما چیزهایی نیز هستند كه از یادها رفته اند، درست ترش از خاطره ها زدوده اند.

دامان كیكوه كه از منزل بابایی ما حدوداً سه كیلومتر فاصله داشت، در بچگی های ما خراب شده بود. جوی قبله كه از دامان كیكوه تنها بخش پایانی اما از طرف قبله نام «كیكوه» را نگاه داشته است، از بالا به پائین می رفت. در هر دو كنار جویبار قبله خرابه دیوارها و خانه های بزرگی پای برجا بودند اما پر از خار و شورك و غرمه...

آن سنت های زندگی ساز در زمان شوروی شكسته شدند...

و اما از سال های پنجاهم میلادی، مردم مانند آن صید توانمند زخمی كه جراحت خود را می لیسید و می لیسید و بهبود می یابد، و راه و رفتارش را به یاد می آورد، سنت های خود را آهسته آهسته از نو زنده می كرد. و از جمله جشن نوروز را. در دوباره جان گرفتن این آهوی زخمی كه همان نوروز باشد، بزرگانی همانند باباجان غفوراف، میرزا تورسون زاده، تورسون بای اولجه بایف كارهای بزرگی انجام دادند. خانه را سالی چند بار برآورد، هرچه هست آفتاب داده و خانه را پاكیزه می كردند و اما سالی یك بار خانه را سفید هم می كردند، این «سفید كردن» با گچ نبود بلكه با خاك سفید بود، خاكی كه پاك باشد.

ما خاك را از بیخ دیوار مسجد می آوردیم خرابه مسجد بابایم ملاعبدالجبار آخوند كه اكنون هم در حیاط سلطان یادگارزاده باقی است. خاك را میده می كردیم، با غربال می بیختیم، محلول می كردیم، با جاروب به دیوار خانه می زدیم، بر دیوار را به تمام و سراسر سفید نمی كردیم، بلكه جاروب را به نحوی می زدیم كه شكل گلدسته حاصل آید: از خط و گلدسته ها معنی هایی پدید می آمدند. مسجد كه اشاره شد گفتنی دارد. مسجد روی به سوی خاور داشت، عبارت از تالار و یك خانه و ایوان بود، با دو درخت بزرگ در روی حولی. روبه روی مسجد، مدرسه هم جای داشت، با سه خانه و ایوان بزرگی، روی مدرسه بر شمال بود. حوض بزرگی در حولی مدرسه سال های شصتم هم به نظر می رسید، حوضی كه گرداگردش صفه داشت. مادرم تحصیل كردن سه تاجیك بچه تاشقورغانی را نقل می كرد. در زمان شوروی همه مسجد و مدرسه را خراب كردند؛ مسجد و مدرسه پدربزرگ ما نیز در همین شمار...

نوروز چند امر ضروری داشت كه بعضی اشاره می شود:

۱- «بی بی سه شنبه گه». رحمتی مادرم پیرزنان دیه را دعوت می كرد، خواهران بزرگم معظمه و جمیله هم می آمدند. سنبوسه می پختند، حلوایی درست می كردند كه نامش را «بی بی مالیده» می گفتند. از همه این ها «تبركی» به همه ما می دادند.

۲- «مزار درخت». در همسایگی مان درخت بزرگ توتی بود، در حیاط برادران ذوف محمد و نورمحمد اكنون نیست. می گفتند كه این مزار شهیدی است از گذشتگان خودمان. در خانه از پنبه پاك پیلته می بافتند، به روغن تر می كردند؛ و آن را «نوك چه» می گفتند؛ و همگی به درخت مزار می رفتیم، مزار جای چراغمانی داشت: مادرم نوك چه را (آن سه تا بود، یا هشت عدد) روشن می كردند و همگی درخت را طواف كنان سه بار دور می زدیم، «نذر» گویان پولی هم در چراغگاه می گذاشتند.

۳- «خواجه قاضیان». گورستانی است در دامان همان كوه و گذشتگان ما آنجا خوابند. یكی از روزهای چهارشنبه كه به نوروز نزدیك بود یا در ایام نوروزی، برای زیارت می رفتیم، و مادرمان همه ما را می بردند. برای اینجا هم نوك چه آماده می كردند و دور مزار می گرداندند، و ما گرد گور بزرگی كه تقریباً در میانه گورستان واقع می باشد، سه باری، طواف كنان، تاب می خوردیم، «بورساق» (بورانی- همان نانی كه در روغن داغ پخته شود) برای شیخ مزار می آورند.

---