تفکر برتر از ۷۰ سال عبادت

عقل و خرد دارای جایگاه بسیار رفیع و بلندی است آنقدر عقل و عقلانیت مقدس و محترم شمرده می شود که همه انسانها خواستار آنند که عاقل به حساب بیایند

عقل و خرد دارای جایگاه بسیار رفیع و بلندی است. آنقدر عقل و عقلانیت مقدس و محترم شمرده می‌شود که همه انسانها خواستار آنند که عاقل به حساب بیایند. همه ابنای بشر دوست دارند به نوعی نسبتی با عقل و عقلانیت پیدا کنند. کسی را نمی‌توان یافت که به جهل خود افتخار کند و آن را مایه مباهات خود بداند. در همه اطراف و اکناف عالم پهناور، در همه قومیتها و ملیّتها و در همه فرهنگها و تمدنها ،از دیرباز تاکنون عقلانیت از مقام و مرتبه‌ای درخور ستایش برخوردار بوده است. همواره سعی شده که بر تعداد عقلای هر ملتی افزوده شود و همیشه بخش عظیمی‌از بودجه دولتها و حکومتها به بحث عاقل پروری و عالم پروری اختصاص می‌یابد.

عقل در معنای مصدری آن به معنی بازداشتن و بند‌زدن است. یعنی نوعی بازدارندگی از وقوع در خطا و خطر. عاقل هم به معنای کسی است که بتواند خیر و شر را تشخیص دهد و بر امیالی که سبب ویرانی اش می‌شود بند بزند. در دوره‌های مختلف تاریخ، بحثها و موضعگیری‌های متنوعی در باب عقل روی داده است. می‌توان غنی‌ترین و کاملترین منبعی که درباره عقل و خرد به اظهارنظر پرداخته است را دین الهی و وحی بدانیم. قرآن کریم به کرّات از مفهوم عقل نام می‌برد. (البته به‌صورت فعل) در سیره کلامی‌پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و در مجموعه بیانات ائمه اطهار علیهم‌السلام هم می‌توانیم شاهد زیباترین ابراز نظرها در زمینه عقل و خرد باشیم.

شاید به جرأت بتوان گفت در هیچ آیین و مذهبی خرد و اندیشه آدمی‌مورد اجلال و تعظیم قرار نگرفته است. نه تنها عقل که عقل ورزی و نه تنها عقل ورزی که عقلا در خور مدح و ستایش قرآن کریم قرار گرفته‌اند. قرآن کریم فهم و شناخت رموز آفرینش را تنها در حیطه توان عاقلان و خردمندان دانسته است و پی بردن به کنه مفاهیم قرآن را مختص اندیش وران بیان نموده است. در قرآن کریم به همان میزان که نسبت به عقل و عقلانیت تأکید و توجه شده است از جهل و نادانی هم نکوهش شده است. چه بسیار در قرآن کریم واژه‌هایی همچون: لایَعقِلون، لایَفقَهون، ... را می‌بینیم و می‌خوانیم. قرآن کریم جاهلان را همچون چهارپایان بلکه پست‌تر از آنها می‌داند: لَهُم قُلوبٌ لایَفقَهون بِها و لَهُم اَعینٌ لایُبصِرون بِها و لَهم آذانٌ لایَسمَعون بِها اولئِک کَالاَنعام بَل هُم اَضلّ اولئِک هُمُ الغافِلون اعراف ۱۷۹

● تعریف وجدانی عقل

حال پس از این مقدمه نسبتاً مفصل حدیثی را در معرفی عقل با توجه به تذکر بالا بیان می‌کنیم: عَن علی بن ابی طالب علیه‌السلام اَنَّ النبیّ سُئِلَ مِمّا خَلَقَ اللّه عَزَّ و َ جَلَّ العقل، قالَ خَلَقَهُ مِن مَلَکٍ لَهُ رووسٌ بِعَدَدِ الخلایق مَن خُلِقَ و مَن لَم یُخلَق اِلی یوم القیامه و لِکلِّ رَاسٍ وَجهٌ و لِکُلِّ آدَمی‌رَاسٌ وَ اِسمُ ذلک الانسانِ علی وَجه ذلک الرّاس مکتوبٌ و علی کلّ وَجهٍ سِترٌ مُلقی لا یُکشفُ ذلک السّترُ مِن ذلک الوَجهُ حتی یولَدُ هذا المولود و یَبلُغَ حَدّ الرّجال اَو حَدَّ النساء فَاذا بَلَغَ کُشِفَ ذلک السَّتر فَیَقَعُ فی قلب هذا الانسان نورٌ، فَیَفهَمُ الفَریضه و السُّنَّه و الجَیِّدَ و الرِّدی اَلا وَ مَثَلُ العَقلِ فی قلبِ کَمَثَلِ السراج فی وَسَطِ البیت[۱] اولین نکته‌ای که در روایت استفاده می‌نماییم این است که عقل نور است. وجه تشبیه عقل به نور برای ما وجدانی است یعنی خودمان نور بودن عقل را وجدان می‌کنیم به این معنا که الظاهرُ بِذاتهِ والمُظهِرُ لِغَیرِه.

این تعریفی است که از نور ارائه می‌دهیم‌. این حالت را در مورد عقل هم می‌بینیم‌. که عقل را به چیزی نمی‌شناسیم. خودش به‌خودی خود روشن است و همه چیز هم به آن روشن است. مانند چراغی که در خانه روشن شده و همه اشیای داخل خانه را می‌بینیم. خود چراغ به چیزی روشن نشده بلکه به خودی خود روشن است‌. اما اشیا همه به نور چراغ روشن‌اند. عقل هم همین گونه است‌. معقولات در نور عقل برای ما روشن می‌شوند. پس ما معقولات را به نور عقل می‌شناسیم. به این ترتیب معقولات آیه و نشانه و راهنمایی به سوی عقل هستند. و این که ما معقولات را برای وجود عقل نشانه بگیریم، خودش حکم عقل است.از این حدیث همچنین می‌فهمیم که محل قرار گرفتن این نور قلب است‌. نور عقل قلب را روشن می‌کند. و قلب می‌فهمد. پس قلب مرکز فهم است. نکته سوم اینکه: این نور یعنی عقل، چهار چیز را برای ما روشن می‌کند. فریضه، سنت،جید و ردی را. (واجب، مستحب، خوب و بد) اینها همه عقلی هستند.

● رابطه عقل و فکر

در قرآن کریم مساله تفکر همانند عقل مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفته، گویی شاخصه انسانیت و وجه تمایز انسان از حیوان و نبات همان تفکر است. حال ببینیم چه ارتباطی را می‌توانیم بین تفکر و تعقل قائل باشیم.گفتیم منظور ما از معقول، وجدان حقیقت آن شیء است. این معقول و وجدان کردن با تفکر در مورد آن فرق می‌کند. این گونه نیست که اگر ما چیزی را به وسیله عقل بیابیم در حال فکر کردن در مورد آن باشیم. مثلاً گاهی ما در مورد شیرینی فکر می‌کنیم و صورت ذهنی برای خودمان از آن ایجاد می‌کنیم. اما یک وقت آن را وجدان می‌کنیم. این دو با هم اساساً فرق می‌کنند. برای توضیح بیشتر باید بدانیم بعضی تفکرات اصلاً عاقلانه نیستند. مثلاً فکر کردن در مورد گناه اصلاً عاقلانه نیست. چون عاقل گناه را قبیح می‌داند. می‌توانیم این گونه بگوییم که تفکرات ما به دو دسته اختیاری و غیر اختیاری تقسیم می‌شوند.

اگر در مورد چیزی فکر کنیم یا حرف دیگری را بشنویم در آن لحظه بدون اختیار خودمان در ذهنمان از آن چیز صورت ذهنی درست خواهیم کرد. مثلاً وقتی کسی از سیب یا میز و درخت صحبت می‌کند، بلافاصله و بدون اختیار تصویر اجسام در ذهن ما ایجاد می‌شوند. اینها همه افکار غیر اختیاری هستند. اگر ما خودمان این تفکر غیر اختیاری را ادامه بدهیم یا در ابتدا در ذهن خودمان صورت فکری ایجاد کنیم و پیرامون آن به تفکر بنشینیم ،این نوع تفکر اختیاری است. این افکار غیر اختیاری می‌تواند به دست شیطان در ما القا شود، ولی ادامه آن در اختیار خود ماست. پس می‌توان گفت: تفکر فی نفسه قابل ارزشگذاری نیست. نه می‌توان گفت: تفکر خوب است و نه می‌توان گفت تفکر قبیح است. بلکه تفکر ممدوح و پسندیده، تفکری است که پشتوانه عقلی داشته باشد. ممکن است تفکر در پرتو نور عقل، انسان را به کشف عقلانی جدید هم برساند. مثلاً تفکر در حول حکم عقلی قبح ظلم انسان را به شناختن بعضی مصادیق آن موفق سازد.باید دانست اگر تفکری در پرتو نور عقل صورت گیرد، اشتباه نمی‌کند و تفکر صحیح همین است که می‌تواند در زنده شدن قلب موثر باشد، که گفته‌اند: التَفَکُّرُ حَیاتُ قَلبِ البَصیر: فکر کردن موجب زنده شدن قلب انسان بصیر است.

[۱] علل الشرایع ص ۹۸- بحارالانوار ج۱‌ص‌۹۹

علی رضا مهدوی شاهرودی