همت بلند دار که مردان روزگار

در مقاله حاضر نویسنده با اشاره به نامگذاری امسال به سال همت و کار مصاعف, به بررسی ویژگی های این عناصر پرداخته و ضرورت داشتن همت بلند برای تمدن سازی را مورد بررسی قرارداده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم

در مقاله حاضر نویسنده با اشاره به نامگذاری امسال به سال همت و کار مصاعف، به بررسی ویژگی های این عناصر پرداخته و ضرورت داشتن همت بلند برای تمدن سازی را مورد بررسی قرارداده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

همت بلنددار که مردان روزگار

از همت بلند به جایی رسیده اند

شاید دو واژه مهم و اساسی در فرهنگ قرآنی که شبکه توحید آسمانی را با زمین پیوند می دهد، باور و کار باشد. بدین ترتیب ایمان و عمل صالح، انسان را بالا می برد و توانمندی ها و استعدادهایش را آشکار می کند. ظهور و بروز این استعدادها، وی را در مقام مظهریت کامل «الله» نشانده و انسان خدایی شده را، خلیفه خداوند از قرارگاه زمین قرار می دهد.

همان گونه که انسان فردی این گونه خلافت می یابد انسان جمعی با همان جامعه، زمانی خلافت می یابد و اسوه جامعه بشریت می گردد که کارهای نیک آن در راستای ایمان آسمانی باشد. از این رو جامعه برتر قرآنی، جامعه ای سرشار از ایمان و کارهای نیک اجتماعی است به گونه ای که دیگر جوامع بشری نیز از کارهای نیک آن سود می برند.

با نگاهی گذرا به تاریخ بشریت در می یابیم که کسانی تاریخ بشریت را ساخته اند که مردان با همت بلند بوده اند و جوامع ایمانی زمانی در تاریخ بشریت ولو در یک زمان و منطقه محدود چون مدینه النبی (ص) شکل گرفت که جامعه ای با مردان و زنانی با همت بلند وجود داشته است.

رهبری انقلاب اسلامی ایران، با توجه به چنین رویکردی است که با انتخاب شعار: «همت مضاعف و کار مضاعف» خواهان دگرگونی ریشه ای برای تغییرات بزرگ می شود تا این گونه زمینه و بستر مناسب برای رهبری امت اسلام فراهم آید و ملت ایران به عنوان سردمداران تمدن اسلامی، گام دراین راه بزرگ بگذارند.

اکنون این پرسش مطرح می شود چه ویژگی هایی برای این عناصر وجود دارد که رهبری انقلاب آن را به عنوان دو اصل مهم برای ملتی تمدن ساز بیان می کند و خواهان تحقق عینی و خارجی آن درجامعه ایرانی می شود؟

● مفهوم همت در فرهنگ قرآنی

همت که از ریشه عربی واژه هم (با میم مشدده) گرفته شده در فارسی به معنای اهتمام و توجه ویژه به کار می رود. این واژه ناظر به توجه همراه با عنایت قلبی است. گرایش های شدید به چیزی و میل باطنی همراه با عشق و شور به آن، از مفاهیمی است که از این واژه به ذهن می آید.

در قرآن زمانی که سخن از عشق شورانگیز زلیخا به یوسف (ع) به میان می آید، حالتی به تصویر کشیده می شود که در آن زلیخا شرایطی را فراهم می آورد تا شعف و سوز عشق خویش را به نمایش بگذارد و خواهان وصال با حضرت یوسف (ع) می شود. از اینرو قرآن از تلاش و کوشش زلیخا و گرایش قلبی وی برای دست یابی به خواسته قوی و شدید خود با عنوان «همت» یاد می کند. در این آیه هم چنین گزارش شده که اگر خداوند به برهان خویش حضرت یوسف (ع) را حفاظت و صیانت نمی کرد وی نیز در شرایطی قرار می گرفت که چنین واکنشی از وی صدور می یافت. خداوند می فرماید: «و راودته التی هوفی بیتها عن نفسه و... و لقد همت به و هم بهالولاان رای برهان ربه..»؛ و بانوی خانه به میل و نفس خود بنای مراوده را گذاشت و درها را بست و یوسف را به خود دعوت کرد و اعلام نمود که من برای تو آماده ام. یوسف گفت: پناه می برم به خدا که به چنین عمل زشتی اقدام کنم. خداوند مرا مقامی منزه و نیکو عطا کرده و هرگز ستمکاران را رستگاری نسازد. آن زن از فرط میل، باز اصرار و اهتمام کرد و اگر لطف خاص خدا و برهان روشن حق، نگهبان یوسف نبود او هم به میل طبیعی اهتمام می کرد ولی ما میل او را برگردانیم که همانا او از بندگان خالص و پاکیزه ما است. (یوسف، آیات ۲۳ و ۲۴)

در این آیه اخیر به خوبی می توان مفهوم همت و اهتمام را دریافت. همت را می توان عزم جدی و باطنی قوی همراه با عشق و شور شدید دانست که هیچ چیز نمی تواند بازدارنده از دارنده همت شود و او را از مقصد نهایی باز دارد.

انسان یا جامعه ای که دارنده همت است این گونه شورانگیزانه در پی مقاصد بلند خود می رود و هرگونه چالش ها و موانع بازدارنده را از سر راه خود برمی دارد و تا به مقصد و مقصود نرسد دست از تلاش و کوشش برنمی دارد. از این رو می توان در فرد یا جامعه دارنده همت، عزمی را جست وجو کرد.

البته گاه برای تقویت مفهومی از واژگان دیگری به عنوان صفت بهره می گیرند تا این شدت عزم قوی و شورانگیزانه را تبیین کنند، از این رو از همت بلند سخن به میان می آید. همت بلند می تواند ترجمه فارسی همان مفهوم همت مضاعف باشد؛ زیرا مضاعف هر چند که بیانگر شدت و قوت نیرویی است که در جان شخص یا جامعه است ولی نمی تواند همانند مفهوم همت بلند تبیین گر باشد؛ زیرا در واژه بلند، افزون بر عزت و اقتدار، مفهوم تشدید نیز نهفته است. از این رو می توان گفت که ترجمه گویاتری از همت مضاعف می باشد. البته با توجه به کاربرد قرآنی مضاعف می توان دریافت که نوعی تشدید در این عبارت به کار رفته است که برطرف کننده هرگونه ضعف و سستی است.

به سخن دیگر، با آن که به نظر می رسد مضاعف از واژه ضعف گرفته شده است ولی به معنای سستی نیست بلکه به معنای دوچندان می باشد. از این رو گفته اند که مضاعف از ضعف به کسر ضاد گرفته شده است نه به فتحه ضاد، لذا مضاعف بر خلاف ضعف به معنای سستی، ضد آن می باشد و حتی می تواند بیانگر معنای تلاش و کوشش بیشتر باشد. خداوند در آیه ۲۴۵ سوره بقره از پاداش قرض الحسنه سخن به میان آورده و می فرماید که اگر کسی به خداوند قرض دهد؛ یعنی همان قرض الحسنه به دیگر را انجام دهد، خداوند بر او به چندین برابر پاداش بیفزاید و جزای نیک مضاعف پرداخت نماید.

● مفهوم کار در فرهنگ قرآنی

از نظر اسلام، یکی از مأموریت ها بلکه فلسفه آفرینش انسان، آبادانی زمین از سوی انسان است به این معنا که انسان مأمور است تا به عنوان خلیفه الهی در نقش پروردگاری ظاهر شود و بستری برای رشد و بالندگی همه موجودات زمین بلکه آسمان ها در یک سطح برتر فراهم آورد. بر این اساس کار به معنای فعالیت هایی برای تغییر و دگرگونی و سازندگی زمین نیز در دستور کار قرار گرفته است.

اصولا انسان باید به گونه ای در زمین عمل کند که کار بخشی از مهم ترین وظیفه و مسئولیت وی باشد. بر این اساس نمی توان انسان مومن را انسان بی کار تلقی کرد. این گونه است که در روایات، کار به عنوان بهترین و سالم ترین تفریح تلقی و تبیین شده است.

کار به هر شکلی باید در راستای تمدن سازی و آبادانی زمین صورت گیرد و اصولا عمل صالح همان کاری است که در این راستا انجام می شود. بر این اساس دو مولفه ایمان و عمل صالح را می توان در آبادانی و تمدن سازی که مقصود در جامعه برتر قرآنی است به وضوح ردگیری و شناسایی کرد. به این معنا که جامعه برتر قرآنی، جامعه ای است که کار و تلاش سازنده و در راستای اهداف اصلی آفرینش در آن موج می زند.

● همت بلند ملت ایران

ملت ایران به عنوان جامعه برتر قرآنی که در راستای اهداف آفرینش حرکت می کند برای دست یابی به تمدن اسلامی، باید همت بلند داشته باشد و کار را در این راستا تعریف کند. از آن جایی که چالش هایی که در برابر جامعه اسلامی و ملت اسلامی ایران قرار گرفته و می گیرد، چالش های جهانی است نیازمند بلند همتی و کار و تلاش مضاعفی است. این کار و تلاش مضاعف زمانی می تواند در مسیر درست قرار گیرد که با عنصر ایمان به درستی درآمیخته باشد تا گرایش باطنی با تلاش ظاهری، هماهنگ و سازگار شده و قدرت تولید را افزایش دهد.

ملت ایران اکنون به عنوان ام القرای جامعه جهانی اسلام باید مسئولیت دوچندانی را به عهده گیرد و همت بلند و مضاعف را در کنار کار و تلاش مضاعف به نمایش گذارد تا بتواند به عنوان ملتی تاریخ ساز مسئولیت خلافت خویش را به سرانجام رساند.

عزم و اراده قوی با برنامه ریزی دقیق و هدفمند در کنار تلاش ظاهری می تواند این خلافت را تحقق بخشد و مسئولیت تاریخی ملت ایران چنان که در برخی از روایات تفسیری بیان شده به سرانجام خوش رسد.

پیامبر(ص) آینده را از آن ملتی می داند که تنها برای خداوند گام برمی دارد و خداوند آنان را دوست می دارد و آنان نیز با عمل و کار خویش نشان می دهند که تنها خداوند را دوست دارند.

البته چنان که رهبری معظم در طول سالیان گذشته تبیین کرده ملت ایران باید در یک فرآیند به جایگاهی دست یابد که بتواند این مسئولیت جهانی را به عهده گیرد. مجموعه برنامه ای که ایشان بیان کرده می بایست در یک شبکه به هم پیوسته تحلیل و تبیین گردد. بر این اساس اصلاح الگوی مصرف در کنار تلاش مضاعف و همت مضاعف مکمل همان طرح و برنامه ای است که در این شبکه مفاهیم تمدن سازی بیان شده است. هر تلاش و کوششی بدون مصرف درست و بهینه می تواند به از میان بردن فرصت ها و افزایش تهدیدها تبدیل شود؛ زیرا تلاش های مضاعف را به سمت و سویی سوق می دهد که چیزی جز مفهوم اسراف و تبذیر نیست. از آن جایی که اسراف و تبذیر موجبات خشم الهی را فراهم می آورد می توان گفت که عدم اصلاح الگوی مصرف می تواند جامعه ایمانی را از اهداف اصلی تمدن سازی و مأموریت آبادانی زمین دور سازد و از فلسفه آفرینش و حرکت در مسیر آن دور سازد.

به همان اندازه که ملت، تلاش می کند، دشمن جهانی به سرکردگی استکبار و طاغوت جهانی نخواهد گذاشت تا عدالت جهانی براساس تمدن اسلامی شکل گیرد و نظریه ای در برابر نظریه غالب و حاکم عرضه گردد، زیرا دشمن صبح همواره می کوشد تا ابر تیرگی و تاریکی بر جهان حکومت کند تا بتواند به سادگی و آسانی به اهداف خویش که مصادره توان های بشری و جوامع انسانی است دست یابد.

همت بلند مردان و زنان در جامعه برتر است که این پرده تیرگی ظلم و استکبار را کمر می شکند و زمینه را برای عدالت جهانی و ایجاد دولت عدالت محور جهانی فراهم می آورد.

همت کن و از عزم خود یاری طلب که پشت شب می شکند.

علی اکبر رحیمی