افزایش معلولان, ضرورت توانبخشی

گفت وگو با دکتر سیدمنصور رایگانی رییس انجمن طب فیزیکی و توانبخشی

معلولیت یا از بدوتولد با انسان همراه است یا به صورت اکتسابی و بعدها فرد را دچار می‌کند. تعداد زیاد معلولان در جوامع گوناگون انکار‌ناپذیر و متاسفانه روبه‌فزونی است...

معلولان، قشر نه چندان اندک از جامعه ما را تشکیل می‌دهند که با مشکل‌های عدیده‌ای روبرو هستند، اما می‌توان با پیشگیری از معلولیت و اقدام مناسب هنگام بروز حادثه برای فرد مصدوم یا حمایت از او راه‌حل مفید و کارآمدی را اتخاذ کرد.

در این‌باره با دکتر سیدمنصور رایگانی، متخصص طب فیزیکی و توانبخشی و رییس انجمن طب فیزیکی و توانبخشی ایران گفت‌وگو کردیم.

▪ اگر بخواهیم تعریف جامعی از معلولیت داشته باشیم آن را چگونه توضیح می‌دهید؟

معلولیت در همه جوامع یک موضوع مهم و قابل‌بحث است زیرا فرد معلول در انجام تمام یا قسمتی از عملکرد عادی زندگی‌اش با اختلال روبرو می‌شود. معلولیت تعریف‌های گوناگونی دارد ولی جامع‌ترین تعریف از معلولیت، تعریف سازمان بهداشت جهانی است؛ هر نوع نقصان و اشکال فیزیکی یا روانی که باعث شود فرد از همان بدو تولد نتواند مانند دیگران نقش اجتماعی‌اش را ایفا کند یا اینکه به دنبال بروز یک اتفاق، نقش اجتماعی‌ خود را از دست بدهد. در راستای تعریف معلولیت تعریف‌های دیگری نیز مثل اختلال یا ناتوانی وجود دارد. اختلال عبارت است از هر نوع اشکالی که در سیستم فیزیکی یا روانی فرد رخ دهد. به عنوان مثال شکستگی دست می‌تواند یک اختلال باشد. اگر این اختلال مانع از انجام فعالیت شود به ناتوانی تبدیل می‌شود یعنی فردی که دچار شکستگی دست بود، اگر دچار قطع عصب در همان ناحیه هم شود قطع عصب باعث می‌شود او دیگر نتواند بنویسد پس ناتوان خواهد شد. معلولیت زنجیره‌ای از اختلال و ناتوانی است.

▪ معلولیت به چه صورت بروز می‌کند؟

اگر بخواهیم علت‌های انواع معلولیت را طبقه‌بندی کنیم باید به علل و عوامل قبل از زایمان حین زایمان و بعد زایمان (کودکی- بزرگسالی و پیری) اشاره کنیم، می‌توان گفت شایع‌ترین علت‌های معلولیت به دلیل بیماری‌های وراثتی و ژنتیکی است و بعد از آن حوادث و سوانح جزو علل عمده ایجاد معلولیت‌اند و در درجه آخر باید به بیماری‌های اکتسابی و بیماری‌های غیرواگیردار اشاره کنیم که شامل معلولیت در اثر سکته‌های مغزی، بیماری‌های قلبی- عروقی، پارکینسون و... است.

▪ آیا تعداد معلولان در جامعه رو به‌ افزایش است؟

با توجه به اینکه سطح بهداشتی و مراقبتی در تمام دنیا از جمله کشور ما بهتر شده و خدمات مختلف و در رده‌های بهداشتی گوناگون از کودکان معلول گرفته تا بزرگسالان (چه آسیب‌دیدگان نخاعی، چه کسانی که در اثر بیماری دچار معلولیت شده‌اند) ارتقا یافته است، می‌توان گفت این سطح کیفیت بهداشتی و درمانی باعث شده افراد معلول با هر شرایط بدنی زنده بمانند پس این تصور که بین عموم مردم وجود دارد یعنی با پیشرفت علم و مراقبت‌های لازمه تعداد معلولان کم می‌شود اشتباه است، زیرا معلولیت درمان ندارد و امروز دیگر مانند گذشته معلولان فوت نمی‌کنند و تقریبا مانند افراد سالم عمر می‌کنند، نتیجه اینکه با رشد وضعیت اقتصادی رفاه عمومی تعداد افراد معلول در جوامع روبه‌افزونی است.

▪ چه اقدام‌هایی می‌توانیم برای مقابله با معلولیت انجام دهیم؟

اولین و بهترین راه مقابله، پیشگیری از بروز معلولیت است. این روش مربوط به قبل از بارداری زن است یعنی زن و مرد قبل از ازدواج با استفاده از مشاوره ژنتیک و همچنین زوجینی که در خانواده و بستگانشان فرد معلول دارند شناسایی شوند و در طول بارداری تحت‌نظر قرار گیرند و با آزمایش‌های متعدد، خیلی زود اختلال جنین مشخص شود. البته عوامل هنگام زایمان شامل، زایمان طولانی و مشکل یا صدمه‌های وارده حین زایمان نیز باید کنترل شود. در دوران بزرگسالی نیز با مصرف موادغذایی مناسب، بهبود سبک زندگی و کنترل بعضی از بیماری‌ها مثل افزایش فشارخون، دیابت و ورزش‌های مناسب می‌توان مانع از بروز بیماری‌ یا کنترل آنها شد و به این ترتیب از بروز سکته قلبی- مغزی و ناتوانی‌های ناشی از آن جلوگیری کرد. مورد بعدی که مربوط به ضایعه‌های نخاعی است، انجام اعمال پرخطر به خصوص در اقشار جوان جامعه است با رعایت قوانین راهنمایی رانندگی یا عدم اقدام به کارهای خطرناک می‌توان از بروز ضایعه‌های نخاعی قطع عضو و... جلوگیری کرد.

▪ اگر فردی دچار ضایعه‌ای باشد که به معلولیت او منجر شود، چه باید کرد؟

درمان باید صحیح و به موقع باشد. سکته‌های مغزی در افراد میانسال به بالا یکی از عوامل مهم ناتوانی در دوران کهنسالی است ولی درمان اولین سکته مغزی در زمان مناسب نقش بسزایی در جلوگیری از معلولیت دارد و اگر نهایتا باعث نقص شد شروع سریع و همه‌جانبه اقدام‌های توانبخشی برای مقابله با معلولیت، راه‌حل مفید و کارآمدی است. توانبخشی نیاز امروز بیماران دچار معلولیت است. توانبخشی را در مراحل اولیه‌ بیماری باید آغاز کرد، انجام آن و راه‌اندازی سیستم‌های توانبخشی در بیمارستان‌ها و در جامعه، موثرترین روش مقابله با معلولیت است. توانبخشی زنجیره‌ای است که قبل از ورود بیمار به بیمارستان باید شروع شود و شامل ورزش‌های مناسب، آموزش روش صحیح زندگی و جلوگیری از بروز حادثه بعدی است مثلا در بیماران قلبی می‌توان با توانبخشی مناسب، مانع از بروز سکته قلبی مجدد شد. هدف از انجام توانبخشی در فردی که دچار معلولیت شده ایجاد استقلال در فعالیت‌های روزمره زندگی است که باعث می‌شود وابستگی او به افراد دیگر جامعه کمتر شود و بتواند به تنهایی نقشی را در جامعه بر عهده گیرد. اگرچه ممکن است فرد معلول با دیگران تفاوت داشته باشد ولی با آموزش‌های لازم می‌توان کاری کرد آنها نیز با اندک تفاوتی با افراد سالم جامعه، حضوری فعال و مثمرثمر داشته باشند.

▪ معلولان به چه صورت می‌توانند از این خدمات استفاده کنند؟

توانبخشی فقط فیزیوتراپی یا کاردرمانی نیست. طب توانبخشی حیطه وسیعی است که انواع تخصص‌ها را دربرمی‌گیرد و افرادی متشکل از فیزیوتراپیست، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر، ارتوپد فنی، پرستار توانبخشی، پرستار اجتماعی، روان‌پزشک و... با این تیم همکاری دارند. مشارکت و همکاری همه آنها با متخصص طب فیزیک و توانبخشی می‌تواند کمک بسیار زیادی برای همه افرادی که از معلولیت رنج می‌برند باشد. امروزه مراکز توانبخشی در بسیاری از بیمارستان‌ها دایر شده‌اند که می‌توانند به چنین بیمارانی کمک کنند.

شهین زمانی