چالش جدید سازمان پیمان امنیت جمعی

طی ماه های اخیر سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه تلاش های خود برای به عهده گرفتن نقشی فعال تر در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی را افزون کرده که از این جمله می توان به نهایی شدن سند ایجاد نیروهای واکنش سریع در شاکلة این سازمان اشاره کرد

طی ماه‌های اخیر سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه تلاش‌های خود برای به عهده‌ گرفتن نقشی فعال‌تر در ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی را افزون کرده که از این جمله می‌توان به نهایی شدن سند ایجاد نیروهای واکنش سریع در شاکلة این سازمان اشاره کرد.

با عنایت به ابهام در آیندة پایگاه هوایی ماناس و تصمیم بیشکک به مسدود کردن این پایگاه، مقامات پنتاگون به‌رغم اینکه همچنان امیدهایی برای تجدیدنظر در این تصمیم وجود دارد، تلاش برای یافتن جایگزین‌هایی به جای این پایگاه از جمله در تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در دستور قرار داده و با مقامات این کشورهای به توافقات اولیه نیز دست یافتند. آنچه در این تحولات پرواضح بود است این است که تصمیم قرقیزستان به تعطیلی پایگاه هوایی ماناس با دخالت‌های مستقیم و غیرمستقیم روسیه انجام شده و لذا تصمیم به تجدیدنظر آن نیز باید با رضایت ضمنی مسکو انجام شود که در شرایط حاضر ظاهراً مسکو تمایلی به تحقق چنین امری ندارد. به نظر می‌رسد روس‌ها مایل به آنند تا به اعمال فشار به امریکا در افغانستان از طریق این گونه اقدامات، از واشنگتن در سایر حوزه‌ها و زمینه‌ها به ویژه در موضوع سپر موشکی مبادرت به امتیازگیری نمایند. از سوی دیگر، روسیه طی ماه‌های تلاش‌ خود برای ایجاد پویایی در فعالیت سازمان پیمان امنیت جمعی را مضاعف کرده و در همین راستا، وزارت خارجه روسیه اخیراً با انتشار بیانیه‌ای تأکید کرده که تصمیم سازمان پیمان امنیت جمعی مبنی بر ایجاد نیروهای واکنش سریع که در نشست اخیر سران این سازمان در روسیه در ۱۴ ژوئن اتخاذ شد را تا پایان تابستان عملیاتی خواهد کرد.

با این وجود، بروز برخی تحولات از جمله عدم حضور الکساندر لوکاشنکو و رفتارهای واگرایانة ازبکستان و ایراد برخی شروط از سوی این کشور برای ایجاد این نیروها دو مانع در اجرای این تصمیم محسوب می‌شود. در همین رابطه، آندره نسترن‌کو، سخنگوی وزارت خارجة روسیه با انتقاد ضمنی از چالش‌های وارده از سوی مینسک و تاشکند بر سر اجرایی شدن تصمیمات سازمان پیمان امنیت جمعی، تأکید کرد که این سازمان محلی برای اقدامات و تصمیمات جمعی است و نباید کشورها در پی حل مشکلات دوجانبة اقتصادی خود در این نهاد باشند. این اظهارنظر واکنشی است به ابراز ناراحتی‌های اخیر منیسک از مسکو به خاطر ممنوعیت صدور برخی کالاهای لبنی از سوی بلاروس به روسیه که در نتیجة همین تنش، لوکاشنکو از حضور در نشست اخیر سران سازمان پیمان امنیت جمعی امتناع کرد.

با این وجود، منابع خبری و تحلیلی تأکید دارند که مقامات مینسک به واسطة وابستگی‌ها ساختاری به روسیه دیر یا زود موافقت خود را با این تصمیم سازمان پیمان امنیت جمعی مبنی بر تشکیل نیروهای واکنش سریع اعلام کرده، در آینده نزدیک موافقتنامة مربوط به آن را نیز امضاء خواهند کرد و ریاست دوره‌ای این سازمان را که هم‌اکنون در اختیار روسیه است را نیز به عهده خواهد گرفت. با این ملاحظه، کارشناسان تأکید می‌کنند که این بیانیة وزارت امور خارجة روسیه تلاشی از سوی روسیه برای تحرک بخشیدن و مجاب کردن اعضاء آن برای متابعت به تصمیمات آن و عدم لحاظ روابط دوجانبه در اجرایی کردن تصمیمات آن است که در نهایت افزایش وزن روسیه در مهندسی ترتیبات امنیتی آسیای مرکزی را در نظر دارد. از سوی دیگر، این بیانیه تلاشی است برای تضمین انجام برنامه‌ریزی‌های انجام شده از جمله برگزاری مانوری از سوی نیروهای واکنش سریع در اواخر تابستان مانور که به نظر می‌رسد در صورت عدم ارتفاع مشکلات موجود تحقق این برنامه‌ریزی‌ها با مشکلات مواجه خواهد شد.

با وجود این مشکلات، مقامات روسیه در خصوص این که تا پیش از برگزاری این مانور، بلاروس موافقتنامة تشکیل نیروهای واکنش سریع را تأیید کرده و و نیروهای نظامی خود را به مانور این نیروها گسیل خواهد داشت،‌ تردیدی ندارند. اما در این میان آنچه اسباب نگرانی کرملین را فرآهم آورده، نا‌هم‌سازی‌های ازبکستان است که به ویژه طی ماه‌ها اخیر نمود بیشتری یافته و تأیید نهایی ایجاد نیروهای واکنش سریع سازمان پیمان امنیت جمعی را نیز با چالش مواجه کرده است. این در حالی است که ازبکستان به واسطه مواجهه با مشکلات امنیتی در داخل از ناحیه افراط‌گرایی اسلامی و تهدیدهای متصاعد از افغانستان و نگرانی از احتمال سرایت خطرات بیشتر از این ناحیه یکی از اعضاء فعال در تدوین موافقتنامة تشکیل نیروهای واکنش سریع سازمان پیمان امنیت جمعی بوده و بر شکل‌گیری هرچه سریع‌تر این نیروها تأکید دارد.

با این وجود، بیشکک شروطی را پیرامون تشکیل این نیروها وارد کرده که به اعتقاد مقامات روسیه به مانع‌تراشی بیشتر شباهت دارد. از جمله مقامات ازبک تأکید دارند که تصمیم‌گیری در خصوص تشکیل نیروهای واکنش سریع باید اولاً بر اساس اجماع تمام اعضاء و نه تصمیم‌سازی بر اساس اکثریت صورت گیرد، دوم اینکه این نیروها نباید علیه هیچ دولت خارجی سمت‌گیری داشته باشند، سوم اینکه نباید تشکیل این نیروها با قوانین داخلی این کشور مغایرت داشته باشد، چهارم اینکه باید در موافقتنامة تشکیل این نیروهای تصریح شود که کشورهای عضو آن هیچ‌گاه در تنش‌های احتمالی بین‌ دولت‌های عضو مداخله نخواهند کرد و نهایتاً اینکه تشکیل عملی این نیروها بر خلاف آنچه مد نظر مسکو است (تا اواخر تابستان)، نباید پس از امضاء، بلکه پس از تأیید تمام کشورهای عضو عملی شود.

از منظر برخی کارشناسان، ایراد این پیشنهادات و تأکید بر ضرورت التفات به آنها نشانه‌ای از رویکرد واگرایانه و اشکال‌تراشانة تاشکند به روندهای هم‌گرایانه در حوزة شوروی سابق است که نمودهای آن پیش از این نیز از جمله در خصوص جامعة اقتصادی یورآسیا تجربه شده است. لذا، به اعتقاد آنها مقامات بیشکک در رویکرد منطقه‌ای خود اصلاً‌ مایل به محدود کردن خود در قواعد و چهارچوب‌های سازمان‌های منطقه‌ای نیستند و صورت عدم موافقت با برنامه‌های این سازمان‌ها تمایل به آزادی‌ عمل دارند و ابراز این قیدهای متعدد شرط بر سر تشکیل نیروهای واکنش سریع سازمان پیمان امنیت جمعی نیز بخشی از این رویکرد است.

از سوی دیگر، به تأکید تحلیل‌گران این رفتارهای تاشکند گواه آن است که این کشور مشکلات امریکا در افغانستان و مسدود شدن پایگاه آن در ماناس را فرصت مغتنمی برای احیاء همکاری با این کشور می‌داند، اما با التفات به ضرورت حفظ بخشی از روابط با روسیه تلاش دارد تا با کاربست سیاست چندبرداری در حوزة خارجی خود رضایت و همکاری هر دو طرف روسیه و امریکا را هم‌زمان جلب کند. شایان ذکر است که در سال ۲۰۰۱ بر اساس تصمیم مقامات ازبکی امریکا اجازة احداث پایگاه نظامی در خان‌آباد این کشور را دریافت کرد، اما در سال ۲۰۰۵ در پی تصمیم همین بیشکک مجبور به تعطیلی این پایگاه شد. اما پس از گذشت بیش از سه سال رکود در روابط ازبکستان با غرب، این روابط در حال احیاء است و به نظر می‌رسد تصمیمات اخیر تاشکند به تضعیف روابط خود با روسیه و نهادهای منطقه‌ای «سی‌آی‌اس» معطوف به همین مسئله یعنی تلطیف روابط ازبکستان با غرب و تلاش آن برای توسعة این روابط می‌باشد.

جرقة گشایش مجدد روابط تاشکند- واشنگتن نیز در طی ماه‌های اخیر و با درخواست امریکا از ازبکستان برای کمک‌ به ترانزیت ملزومات ناتو از خاک این کشور به افغانستان زده شد. این مسئله که با توجه به تصمیم قرقیزستان به مسدود شدن پایگاه امریکا در ماناس تشدید شده بود، با موافقت تاشکند برای در اختیار گذاشتن فرودگاه «نوایی» به نیروهای امریکایی همراه و آغازی برای گسترش همکاری‌ها شد. از منظر تحلیل‌گران، پیشنهاد اسلام کریم‌وف در نشست اخیر سران سازمان شانگهای در اِکاترین‌بورگ مبنی بر ضرورت ساختاربندی مجدد نیروهای بین‌المللی در افغانستان، شکل‌گیری سامان جدید نیروهای بین‌المللی در این کشور در قالب «شش + سه» متشکل از شش کشور همسایة افغانستان، به علاوة روسیه، امریکا و ناتو، نشان‌دهندة تمایل ازبکستان به بازی با همة جوانب و همة اطراف است.

منبع: سایت - ایراس