دانشنامه پایای جهانی از تخیل تا تحقق

مفهوم مغز جهانی با گسترش کتابخانه های عمومی مجازی جان می گیرد

اچ.جی.ولز، خالق آثار مشهور علمی ـ تخیلی قرن بیستمی با سوژه‌های ناب و آینده‌نگرانه‌اش چنان دنیای جدیدی از هیجان و التهاب را میان علاقه‌مندان و خوانندگان اوایل سده گذشته گشود که سال‌ها بعد وقتی صنعت سینما با وام گرفتن از سوژه‌های آینده نگرانه وی نظیر مرد نامرئی و سفر زمان به خلق آثار موفقی دست زد، هنوز هم تازگی و خیال‌انگیزی تفکراتش چشمان نسل مردم عصر فضا را خیره می‌کرد. این روزها اما تفکرات نویسنده خلاق و پیشروی دیروز از جهتی دیگر طرف توجه اصحاب دانش و بویژه دنیای مجازی اطلاعات واقع شده است. آنجا که ولز همچون پیشگویی باستانی سال ۱۹۳۷ در مقاله‌اش با عنوان «مغز جهان» تحقق اینترنت را پیش‌بینی کرده بود. مقاله مغز جهان وی ۷۵ سال قبل به انگاره و تفکر جالب توجهی اشاره کرد: «ایده یک فرهنگنامه پایای جهانی».

ولز در آن مقاله این دانشنامه آینده‌نگرانه را که در ذهنش ایجاد آن را با میکروفیلم‌های انقلابی امکان‌پذیر می‌دانست چنین توصیف می‌کند: «یک نهاد جهانی برای بیرون کشیدن و تجمیع اندیشه و تفکر دنیا کنار هم و در مقیاسی سیاره‌ای» که قصد رقابت و با دانشگاه‌ها را نخواهد داشت و به عنوان یک مکمل و هماهنگ‌کننده اضافه بر سازمان برای فعالیت‌های آموزشی و تعلیم و تربیتی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی عمل خواهد کرد. امروز و با نگاهی منصفانه و از جهات بسیار درمی‌یابیم بصیرت و پنداره ولز توسط مفهوم اینترنت واقعیت بخشی و تحقق پیدا کرده است.

آرشیوهای دیجیتال پراکنده میان تمامی سرورهای سراسر دنیا در حکم منزلگاه و خانه تعداد بیشماری از کتاب‌ها، اسناد و مدارک، نوشتجات، سوابق و ثبت‌ها، عکس‌ها و فیلم‌هایی به شمار می‌رود که به شکلی جمعی و متفق ارائه‌کننده و نمایشگر نوعی بیرون‌ریزی و جریان یافتن دانش و آگاهی‌های بشری است.

در همین ارتباط پل جونز، سرپرست آرشیو دیجیتال فهرست‌شناسی بزرگی همچون Ibiblio و دانشیار پیوسته علوم اطلاعات در دانشگاه نورث کارولینا معتقد است موضوع کلکسیون جهانی مقالاتی که ولز پیش‌بینی می‌کند مفهومی آرمانی و خیال‌انگیز اما واقعی است؛ اگر کلیت آنچه همه ما در تلاش برای به انجام رساندنش هستیم را در نظر بگیریم به نیکی در می‌یابیم انگاره دانشنامه پایای جهانی که ولز در سر داشت حقیقتا حکم الگو و نقشه راه برای روندی دارد که در دنیا در حال روی دادن است. اما از خود موضوع تجمیع اطلاعات و دانش جهان که بگذریم، پرسش واقعی این است که اصلا چنین کلکسیونی تکمیل و به پایان خواهد رسید؟ البته پاسخ منفی است. جونز و سایر محققان طی ۱۸ سال گذشته با کار روی این مجموعه بزرگ توانسته‌اند به صورت دیجیتال به ارائه مجموعه‌های اطلاعات و نیز آثار زبان بومی بپردازند که در حوزه عمومی آثاری با دسترسی آزاد به حساب می‌آیند. در این میان متولیان پروژه‌های آرشیوسازی دانش که با دوراندیشی، پیشگام راه‌اندازی دانشنامه‌های عمومی مجازی شده‌اند معتقدند هر چند تأسیس و راه‌اندازی کتابخانه‌های دیجیتال به فضای سرور و شبکه وابسته است اما رقابت واقعی و برتری جویی حول میزان آثار علمی ـ اعم از کتاب‌ها، سوابق و ثبت‌ها، سایر مدارک ـ نهایتا از برخوردها و پیشامدهای مربوط به دسترسی آنلاین میان کتابداران و حقوقدانان سر درخواهد آورد.

به اعتقاد کارشناسان و سازمان‌دهندگان کتابخانه‌های عمومی دیجیتال، قانون حقوق مؤلف(کپی رایت) یکی از موانع اصلی و اولیه بر سر راه بسط و گسترش کتابخانه‌های دیجیتال به شمار می‌رود. ماهیت سفت و سخت این قانون به نحوی کلیه آثار را در وضعیت محصور قرار داده است که به لحاظ تجاری، دوام و بقای آنها را برای دوره‌های مدید زمانی حفظ خواهد کرد. به عنوان مثال هیچ‌گونه شرط و بندی برای گردش آثار پژوهشی و دانشی پس از یک دوره اولیه توزیع تجاری یا برای هرگونه تغییر و انحراف از وضعیت انحصار آثار برای دوره عمر افزون بر۷۰ سال وجود ندارد. در آمریکا و در حالی که نظام قضایی سرگرم بند و تبصره‌های موضوعات حق کپی رایت است، تأسیس و راه‌اندازی کتابخانه دیجیتال عمومی کشور می‌تواند بسیاری از ابتکار عمل‌های مختلف در زمینه بایگانی نظیر مجموعه‌های دیجیتال در دانشگاه‌ها و سایر موسسات را گرد هم آورد و به صورت یک منبع واحد یکپارچه سر و سامان دهد.

در همین ارتباط اتحادیه اروپا، نروژ و هلند از قبل گام‌های بلند چشمگیری را در جهت ایجاد مراکز داده‌های دیجیتال ملی و بین‌المللی نظیر کتابخانه دیجیتال همگانی آمریکا برداشته‌اند و کارشناسان معتقدند وجود منبع مشابهی در ایالات متحده می‌تواند به لحاظ وسعت جریان تولید و گردش اطلاعاتی که وجود دارد به انتشار و گسترش آگاهی و استفاده از ثروت آثار علمی آرشیوی آنلاین بینجامد. البته این نوع منبع غیرانتفاعی اطلاعات مجازی در مقایسه با مخازن دیجیتال تجاری همچون Google Books آشکارا تفاوت دارد. اهمیت دسترسی آزاد و غیرانتفاعی بودن مجموعه‌های دیجیتال دانش در حالی مطرح است که چرخ منابع بزرگی نظیر آمازون و گوگل به طور تجاری به گردش درآمده و از مسوولیت و خط مبنایی برای صاحبان سهام برخوردار است. در این میان هر چند مراکز دیجیتالی دانش ماهیتی همگانی و غیرانتفاعی را مطرح می‌کنند، اما وجود یک پایگاه دانش و معلومات عام می‌تواند ظهور انواع دیگری از معاملات و تبادلات را پشتیبانی کند.

نکته: ایجاد و توسعه کتابخانه‌های دیجیتال عمومی می‌تواند به عنوان راهکاری سودمند و توأم با بازخوردهای بالقوه برای ارتقای سطح آگاهی و شناخت انسان مطرح و مورد توجه قرار گیرد

با این اوصاف جای یک سوال اساسی هنوز خالی است: با فرض کنار رفتن و ملغا شدن موارد و مسائل حقوقی و مشارکتی، حاصل جمع کل این جریان در حال بایگانی شدن چیست؟

به بیانی دیگر، در حال حاضر و به رغم محدودیت‌های قانون کپی رایت، چقدر می‌توان معلومات و دانش بشری ـ ولو قابل سنجش و شمارش ـ روی اینترنت قرار دارد؟ کارشناسان معتقدند نظر به این که اینترنت مشتمل بر شمار همواره در حال تغییری از سرورهاست، تشخیص و ثبت کردن میزان دقیق داده‌های آنلاین در برگرفته شده به لحاظ عملی میسر نیست. موضوع بدیهی این است که با هر نرخی می‌توان میزان داده‌های روی اینترنت را به سهولت و با به جریان انداختن سروری جدید افزایش داد و این وضعیتی است که در هر ثانیه از شبانه روز در حال اتفاق افتادن است. در واقع تنها امر مسلم درباره میزان دانش و معلومات بشری آنلاین این حقیقت است که حجم آنها پیوسته در حال رشد و افزایش است.

برای برآورد پاسخ این پرسش و طرح‌ساز و کاری برای نزدیک شدن بیشتر به واقعیت محاسبه حد و مرزهای معلومات بشری روانه شده به دنیای دیجیتال، کارشناسان ما را به مقایسه با سوال به ظاهر ساده‌ای ارجاع می‌دهند که از تعداد کتاب‌های موجود در کتابخانه می‌پرسد. برای رسیدن به پاسخ این پرسش ما ناگزیر از کنترل فهرست موجودی کتابخانه و نیز کلیه کتاب‌هایی هستیم که به امانت گرفته شده‌اند و در مرحله بعد عدد دوم را از اولی کسر کنیم، در حالی که تا زمان انجام این محاسبات کتاب‌های بیشتری عودت داده شده و همچنین به امانت رفته اند و نتیجه حاصل عددی بی‌معنی نشان خواهد داد.

اما جدا از جالب بودن موضوع حد و حصر مرزهای آگاهی و دانش بشری که تا امروز روانه مخازن دنیای دیجیتال و دسترسی آنلاین شده است و همچنین حرف و حدیث‌ها و چالش‌های موجود پیرامون تقابل و تعامل نظام‌های حقوقی و تجاری دنیا با موضوع ارائه و گسترش دسترسی آزاد اطلاعات، صاحب‌نظران و از جمله کارشناسان علوم ارتباطات و اطلاعات بر این باورند که موضوع واقعیت بخشی و تحقق مفهوم مغز جهان از راه ایجاد و توسعه کتابخانه‌های دیجیتال عمومی می‌تواند به عنوان راهکاری سودمند و توأم با بازخوردهای بالقوه برای ارتقای سطح آگاهی و شناخت انسان مطرح و مورد توجه قرار گیرد و صد البته در مسیر پیشبرد و تحقق این هدف عالی و همگانی، ضرورت مجموعه اقدامات و دوراندیشی کشورها و تشریک مساعی بین‌المللی بیش از پیش احساس می‌شود.

Discovery

مترجم: مهریار میرنیا