وقتی که زندگی یک فیلسوف راهنمای توریستی می شود

مارکس در لندن عنوان کتابی است که آسا بریگز به همراهی جان دکر و جان میر نوشته و با برگردان فارسی آرش عظیمی توسط انتشارات گام نو منتشر شده است

مارکس در لندن عنوان کتابی است که آسا بریگز به همراهی جان دکر و جان میر نوشته و با برگردان فارسی آرش عظیمی توسط انتشارات گام نو منتشر شده است.

کتاب شامل دوازده فصل و ضمیمه‌ای از عکس‌های لندن است که ضمیمة آن را مترجم در ارتباط با موضوع کتاب انتخاب کرده است. عنوان فصل‌ها به ترتیب عبارتند از: «ارتباط انگلیسی»، «لندن، آن‌گونه که مارکس می‌شناخت»، «تبعیدیان و انقلابیون»، «خانوادة مارکس»، «سال‌های سوهو»، «بلامسبری»، «فرار به حومه»، «تعطیلات و روزهای خوش»، «انقلاب در کاونت گاردن»، «مرگ در هایگیت»، «مارکس زنده است» و «لندن پس از مارکس». این کتاب در واقع یک راهنمای توریستی برای جهان‌گردان علاقه‌مند به دنبال کردن زندگی کارل مارکس از طریق مکان‌هایی است که زمانی این فیلسوف انقلابی قرن نوزدهم آلمانی در لندن روزگار خود را در آن سپری کرده است.

توریست‌ها و بازدیدکنندگانی که به قول نویسندگان کتاب از اواخر قرن بیستم تعداد قابل توجهی را تشکیل داده‌اند. با این حال کتاب مارکس در لندن ترکیبی دوست‌داشتنی از تاریخچة زندگی مارکس و مکان‌های شهری زمان اوست. برای همین علاقه‌مندان به زندگی این فیلسوف تاریخی، این کتاب را در بین آثار بسیاری که دربارة زندگی و فلسفة او چاپ شده، کتابی شیرین و ساده، و مفید خواهند یافت که بخشی از جزئیات آن در دیگر آثار مورد توجه قرار نگرفته است.

در این کتاب زندگی مارکس با تصویر شهر لندن در قرن نوزدهم درهم آمیخته است. شهری که در قرن نوزدهم به لندن ویکتوریایی معروف شد و به دلیل تجسمی خاص از آن در داستان‌های مشهور و دوست‌داشتنی داستان‌نویس انگلیسی، چارلز دیکنز، به لندن چارلز دیکنز نیز معروف است.

شهری که محلة «سیتی» یعنی مرکز تجارت و بانکداری جهان را در خود جای داده بود. وست‌مینستر و وایت‌هال که مرکز سیاست بریتانیا و محل استقرار پارلمان و ساختمان‌های دولتی بود، و در آن زمان در مقایسه با سیستم سیاسی آلمان دوران مارکس، نمادی از آزادی به شمار می‌رفت.

مهمتر از همه بریتیش میوزیم یا همان موزة بریتانیا بود که مارکس در دوره‌ای از زندگی خود هر روز از ساعت ده صبح تا هفت بعدازظهر در آن‌جا به مطالعة اسناد و گزارش‌های محرمانة بازرسان کارخانه‌های صنعتی می‌پرداخت که بعداً همین اسناد، اساس کتاب «سرمایه» را دربارة نابرابری و سازوکار نظام سرمایه‌داری شکل داد.

رودخانة تمز لندن که شمال این شهر را از جنوب آن تقسیم کرده بود. و باید به تمایز آشکار شرق و غرب لندن نیز اشاره کرد که در طول قرن نوزدهم تضادی عمیق بین فقر و رفاه در این شهر ایجاد کرده بود. مارکس وقتی پا به لندن ویکتوریایی گذاشت یک آلمانی بود با تجربة زندگی در شهر قدیمی تریر، شهر دانشگاهی بن و برلین پایتخت پروس که مدتی را نیز به شکل آواره‌ای سیاسی در شهرهای پاریس و بروکسل گذرانده بود.

او با این‌که تجربیات تازه‌ای از زندگی مدرن شهری در جامعه‌ای به شدت در حال صنعتی شدن را کسب می‌کرد اما بخشی از مهمترین افکارش پیش از آن شکل گرفته بود.

وقایع زندگی مارکس در لندن شاید مشهورترین روایت از این فیلسوف انقلابی در تمام آثاری باشد که دربارة زندگی‌نامة او نوشته‌اند. دوره‌ای که در تمام آثار به سال‌های فقر و تنگدستی شدید مارکس و خانواده‌اش گریزی می‌زنند و داستان‌های آشنا از زندگی خانوادة شش نفره او در دو اتاق کوچک و مرگ فرزند خردسالش که اگر پناهنده‌ای فرانسوی به زن مارکس پولی نداده بود حتی از خرید تابوت برای طفل فوت شده نیز عاجز بودند. یا داستان نسیه ندادن کسبة محل به مارکس و آن روایت از تلاش مارکس برای استخدام به عنوان منشی ادارة راه‌آهن که به خاطر خط ناخوانای انگلیسیِ این فیلسوف بزرگ، او را رد کرده بودند.

اما جذابیت کتاب مارکس در لندن در این است که از این روایت‌های آشنای تکراری فراتر می‌رود و تصویری دقیق‌تر از مارکس، خانواده‌اش، شرایط آن‌ها و محله‌های مختلفی که در آن زیسته‌اند را برای خواننده جزء به جزء ترسیم می‌کند. در واقع این کتاب می‌تواند خوانندگان آشنا با زندگی مارکس را از آن تصاویر کلیشه‌ای رایج دربارة زندگی‌نامة او خارج کند.

از آن‌جا که قرار است مخاطبان این کتاب توریست‌ها و جهان‌گردان باشند شاید تصور شود که محتوای کتاب دربارة مکان‌ها و نقشه‌های جغرافیایی شهر لندن و توضیحات این‌چنین است اما برعکس، کتاب حاوی اطلاعات تاریخی دقیقی از لندن ویکتوریایی با تحلیل وضعیت اقتصادی و اجتماعی آن است که کمک می‌کند تا خواننده دربارة شرایط اقتصادی و اجتماعی زندگی مارکس در این شهر آگاهی پیدا کند.

حتی می‌توان گفت این کتاب شکلی از جامعه‌شناسی شهری و جامعه‌شناسی تاریخی است که شیوة زندگی یک فیلسوف مشهور را در گستره‌ای از تاریخ شهر لندن دنبال می‌کند و با کمی ریزبینی مایه‌هایی از جامعه‌شناسی طبقات اجتماعی نیز در این به اصطلاح راهنمای توریستی می‌توان دید.

البته این موضوع جای تعجب ندارد چون طبقات اجتماعی یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در نوشته‌های مارکس بود که او را فراتر از یک فیلسوف به یکی از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی تبدیل کرد.

با این‌که دیگر شهرهای اروپایی محل اقامت مارکس به دلیل صنعتی شدن، او را پیش از اقامت در لندن با پدیده‌ای جدید یعنی طبقة کارگر روبرو ساخته بود که در معرض محرومیت، فقر، کار سخت و استثمار از سوی سرمایه‌داران صاحب صنعت قرار داشتند، ولی لندن برای او فرصت تازه‌ای از درک طبقات اجتماعی سرمایه‌دار و کارگر و مبارزات طبقاتی بود.

نویسنده : مجید ادیب‌زاده