مدیریت اجرایی پروژه های مرمت و بازسازی بناهای تاریخی

مرمت و بازسازی ساختمان وزارت امور خارجه شهربانی سابق یکی از بزرگ ترین پروژه های مرمتی کشور است که به همت تعدادی از مدیران, کارشناسان, هنرمندان, مهندسان, تکنسین ها و کارگران این مرز و بوم به منظور انطباق یک کاربری اداری فرهنگی به یکی از شاخص ترین بناهای آغازین سده حاضر, جریان دارد

مرمت و بازسازی ساختمان وزارت امور خارجه (شهربانی سابق) یکی از بزرگ ترین پروژه های مرمتی کشور است که به همت تعدادی از مدیران، کارشناسان، هنرمندان، مهندسان، تکنسین ها و کارگران این مرز و بوم به منظور انطباق یک کاربری اداری فرهنگی به یکی از شاخص ترین بناهای آغازین سده حاضر، جریان دارد.

ویژگی این بنا نه تنها در عناصر و جزئیات ساختمانی بلکه به عنوان نماد استقرار و نهادینه شدن حکومت، در سال های آغاز سده بیستم و تشخیص فضایی و کالبدی و فلسفه سیاسی آن زمان می باشد.

کاربری موزه تاریخ دیپلماسی ایران در فضای کالبدی فوق که هنوز پژواک صدای سرپاس مختاری در آن طنین افکن است از بازی های شیرین روزگاری است که سرشار از ناگفته هاست. نفس جانمایی عملکرد فرهنگی در ساختمانی که به عنوان تجسم اقتدار و تمرکز رژیم گذشته طراحی شده بود، خود حل تناقضی است که نیازمند شناختی عمیق از قابلیت های فضایی بنا و نیازهای امروزین کاربری جدید بر پایه برداشت هایی خلاقانه از اصول و مبانی مرمت بناهای تاریخی می باشد. امر فوق فقط به مدد خرد جمعی کارشناسان رشته های گوناگون نظیر، تاریخ، باستان شناسی، برنامه ریزی، معماری، ساختمان، سازه، تاسیسات، معماری داخلی، منظر، نورپردازی و... میسر است.

بازشناسی هریک از مراحل شناخت، طراحی و مدیریت اجرای چنین پروژه هایی، در قالبی نظری کاربردی با هدف تسری تجارب موجود و ارتقای کیفی مراحل فوق گام ارزشمندی است اما هدف نوشته حاضر فقط مدیریت اجرای چنین پروژه هایی است.

الف – ویژگی های پروژه های مرمت بناهای تاریخی

پروژه های بزرگ و به ویژه پروژه های مرمت بناها و فضاهای تاریخی دارای ویژگی هایی است که به طور خلاصه می توان به شرح زیر برشمرد:

۱. طرح و اجرای هم زمان، به دلیل عدم امکان طراحی قبل از اتمام مراحل سونداژ و تکمیل مرحله شناخت (به ویژه در شناخت سازه) و پس از شروع عملیات اجرایی.

در پروژه های ساختمانی عملیات اجرایی پس از تصویب و تکمیل نقشه های مرحله اول و دوم و تهیه متره و برآورد مواد و مصالح شروع می شود لیکن در پروژه های مرمتی به دلیل عدم شناخت کافی بنا، عملیات اجرایی پس از بررسی و مطالعات تاریخی، شناخت وضع موجود و آسیب شناسی شروع می شود پیش نیاز این مرحله سونداژهای زیادی در ترازهای مختلف، از فونداسیون گرفته تا بام و بررسی الحاقات و دخل و تصرف های غیر اصولی در دوران های متفاوت تاریخی است که به نوبه خود تکمیل کننده مطالعات تاریخی می باشد.

متاسفانه فرهنگ مستندسازی و تهیه نقشه های اجرای ساخت در اکثر بناهای تاریخی به فراموشی سپرده شده است، به همین علت همواره برداشت بناهای تاریخی از ارکان اولیه تهیه طرح و شناخت وضع موجود می باشد. امری که به تخصص، دقت و حوصله زیادی نیاز دارد.

بررسی وضع موجود بنا، تشخیص الحاقات مفید از غیر مفید و تدوین اصول مبانی نظری مرمت بنا و انتخاب دوره مناسب، به ویژه در بناهایی که در دوره های مختلف دچار تغییر و تحول شده اند امری پیچیده است که تنها به همت واقع بینی هنرمندانه کارشناسان با تجربه رشته های مختلف میسر است.

نتیجه آن که روند شناخت و طراحی بناهای تاریخی با روند عملیات اجرایی شروع و با اتمام آن پایان می یابد امری که در عین محاسن زیاد باعث کندی عملیات اجرایی به ویژه در مراحل اولیه می شود. عدم پیش بینی و برنامه ریزی روند عملیات اجرایی به دلیل آماده نبودن نقشه های اجرایی و در نتیجه تعویق عملیات اجرایی به ویژه در زمینه های تاسیسات و معماری داخلی پیامد دیگر این روش است.

۲. برنامه ریزی خلاقانه زمان بندی عملیات اجرایی و نیازهای مالی پروژه با توجه به عوامل پیش بینی نشده در مرمت و بهسازی پروژه های تاریخی.

برنامه پیشرفت فیزیکی، زمان بندی عملیات اجرایی و نیازهای مالی و تدارکاتی ساختمان های تاریخی به دلیل طرح و اجزای هم زمان و وجه غیر قابل پیش بینی امر مرمت قبل از شناخت کامل، امر سهل و ممتنعی است که فقط در صورتی که با تجربه و برداشت خلاق از پروژه های مشابه عجین گردد می تواند به برنامه ریزی واقعی و نه صوری تبدیل گردد.

با این همه اغلب برنامه ریزی اولیه انجام شده در چنبره مقررات مرسوم مالی، تاخیر در موافقتنامه و عدم تخصیص بودجه، مسئولیت سازمان های غیر حرفه ای، کمبودهای مقطعی بازار مواد و مصالح، تورم و نیز تاخیرها در اجرای هم زمان دچار چنان تغییراتی می گردد که برنامه ریزی اولیه را به موجودی ناقص الخلقه تبدیل می سازد.

۳. حساسیت برخورد با عنصری تاریخی به عنوان واقعیتی موجود و کهن که مسئولیت خطاهای طراحی و اجرا را در بسیاری موارد غیرقابل جبران می کند.

بسیاری از اجزای ساختمان های تاریخی دارای چنان حساسیتی است که طرح مرمت نادرست، امکان رفع دخالت ناروا را غیر ممکن می سازد چنان که در بسیاری موارد عدم دخالت، پسندیده تر از مرمت غیر علمی است. به همین دلیل تهیه طرح مرمت سنجیده و اجرای نمونه ها در سطوح کوچک و بررسی گزینه ها می تواند راهگشای مرمت گر مسئول باشد. طرح مرمت علمی تنها با حضور استادکاران باتجربه در کنار ناظران آگاه، دلسوز و عاشق، متحقق می شود به همین دلیل آنالیز هزینه های واقعی اجرا در مقاطع انتخاب طراح، تهیه مواد و مصالح، انتخاب استادکار و ناظر و غیره... از نیازهای اساسی مرمت ساختمان های تاریخی است که با فهرست بهای های معمول در بخش ابنیه هم خوانی چندانی ندارد.

۴. ظرافت های ناشی از انطباق کاربری های مورد نیاز کارفرما با واقعیت های بناهای تاریخ، به نحوی که گردش کار جدید، با توان فیزیکی و اصول طرح و ساخت اولیه در تعارض قرار نگیرد.

در بسیاری از موارد کارفرما بدون در نظر گرفتن ظرفیت های فیزیکی و کالبدی بناهای تاریخی تنها به جانمایی مورد نظر خود از این فضا می اندیشد.

گرچه نفس انتخاب بناهای تاریخی برای کاربری های فرهنگی، اداری و ... در زمانه ای که اقتصاد بازار زمین و سرمایه حضور مقتدرانه دارد، شایسته ارج نهادن است اما مدیریت انتظام بخشی نیازهای کارفرما با توان بنای تاریخی امر پیچیده ای است که با حسن نظر، جلب اعتماد و روشنگری معضلات آتی برای کارفرما ممکن می گردد. چرا که عدم تناسب کاربری و یا حجم نامناسب گردش کار در بناهای تاریخی، مشکلات عدیده ای را سبب می شود که علاوه بر اخلال در سرویس دهی کاربری، موجب لطمات جبران ناپذیری به بنای تاریخی می گردد.

مشکلات فوق در دراز مدت می تواند منجر به نتیجه گیری غیر منطقی نامناسب بودن بناهای تاریخی جهت کاربری های اداری یا فرهنگی شده و بی مهری به بناها و فضاهای تاریخی را افزایش دهد. در حالی که مدیریت تناسب کاربری با ظرفیت های بناهای تاریخی، از جمله سطح زیربنا، دسترسی های عمودی و افقی، سرویس های بهداشتی و ارزشمندی بنا باید با میزان و نوع مراجعه کنندگان متناسب باشد تا علاوه بر سهولت گردش کار، موجب جلوگیری از الحاقات و دخل و تصرف های ناروا و حفظ ارزش های ذاتی بناهای تاریخی شود.

۵. ویژه بودن بسیاری از بناهای تاریخی، خلاقیت و روش های ابتکاری برخورد به نیازهای فوق به عنوان عناصر تکرار ناپذیر را ایجاب می کند؛ امری که مانع تکرار روش های متداول طراحی و اجرایی می گردد. هر بنای تاریخی در عین اشتراک در تیپولوژی، سبک، زمان و مکان دارای عناصر ویژه ای است که نیاز به طرح مرمت و روش اجرایی خاص خود را دارد. این عناصر منحصر به فرد شامل موقعیت خاص در سایت، ابتکارهای بی شمار استادکاران قدیم، خلاقیت های طراحی، مواد و مصالح خاص و... می باشد که در کنار نیازهای امروزین کاربری جدید، نیاز به خلاقیت ویژه در امر طراحی، انتخاب مواد و مصالح و... دارد.

برای مثال موقعیت اکثر بناهای تاریخی که در محدوده پر جمعیت و آلوده بخش های مرکزی شهرهای بزرگ قرار دارند، بررسی دقیق مواد و مصالح جدید و مرمت مواد و مصالح تاریخی را ضروری می سازد. هم چنین باید به انتخاب گونه های گیاهی مناسب با توجه به مقوله های آلودگی شدید هوا، صرفه جویی در انرژی ، نیازهای زیباشناختی، روحی و روانی انسان امروز، مقوله های رنگ، بافت، نور، شفافیت، ریتم و هماهنگی توجه شود.

---