حسین ع عاشورا و شعر فارسی

قیام حسین ع عاشقانه است با عشقی که ریشه در آسمان ها دارد و ملکوتیان و سماویان می دانند حسین ع چه کرد واقعه عظیم و رفیع عاشورا الگو و مقدمه ای برای قیام همه ستمکاران جهان در همه مکان ها و برای همه نسل ها در همه عصرها شد و عجب نیست که این رویداد عظیم به حماسه ای عظیم مبدل شود و سرآغاز رستاخیز عظیمی در ادب عربی و فارسی گردد

قیام حسین(ع) عاشقانه است با عشقی که ریشه در آسمان ها دارد و ملکوتیان و سماویان می دانند حسین(ع) چه کرد؟ واقعه عظیم و رفیع عاشورا الگو و مقدمه ای برای قیام همه ستمکاران جهان در همه مکان ها و برای همه نسل ها در همه عصرها شد و عجب نیست که این رویداد عظیم به حماسه ای عظیم مبدل شود و سرآغاز رستاخیز عظیمی در ادب عربی و فارسی گردد. نام دلربای حسین(ع) شعار انقلاب بر تمامی ظالمان و ستمکاران شد و شاعران عرب از جمله فرزدق، کمیت اسدی، دعبل خزاعی، سیدحمیری، ابوفراس حمرانی، مصعب بن زبیر و ... پس از آن در قرون چهارم تا ششم مرثیه سرایانی هم چون صاحب بن عباد، ابوالقاسم زاهی، ابن هانی اندلسی، سیدرضی، سیدمرتضی، خطیب خوارزمی و... و در قرون هفتم تا نهم همانند ابن ابی الحدید معتزلی، کمال الدین شافعی، حسن بن راشد حلی و در قرون دهم تا سیزدهم هجری صدها شاعر ظهور و در قالب الفاظ و دری ناب آثار ماندگارو جاودان و ارزش مندی را با تأسی از این نام و قیام در تاریخ ادبیات عرب برای همیشه به یادگار نهند که مقال و مجال دیگری می طلبد؛ اما آن چه در این مقال و مجال کوتاه ذکر می گردد و تلاش شاعران فارسی زبان است که کوشیده اند قلم خویش را از سرسبزی چمن خون رنگ کربلا عاریه گیرند تا امتی بیدار و سلحشور و مبارزعلیه ظالمین و ستم گران بسازند و پیام های ارزشمند این انقلاب قیام و خون فشانی های بزرگ را به گوش جهانیان برسانند و لذا قالب مرثیه که شعرهای همراه با نوحه و یاد انسان های رحیل و کوچ کرده و ذکر محاسن و محامدان و اظهار تاسف از مرگ است در ادبیات فارسی جایگاهی ویژه یافت.

نگاهی به تاریخچه گرایش شعر فارسی به مدح و رثای خاندان اهل بیت پیامبر نشان می دهد که گرایش به مدح و رثای خاندان پیامبر از قرن چهارم هجری آغاز شد و اگر چه گروهی فردوسی را نخستین شاعر شیعه مذهب ایران می دانند اما تصور می شود که قدیمی ترین مراثی را در سوگ شهیدان کربلا کسایی مروزی شاعر قرن چهارم سروده است. کسایی با بیان مناعت خاندان پیامبر و سرودن مراثی برای شهدای این خاندان که همواره مورد ستم و آزار بنی امیه و بنی عباس بودند همدردی مردم ایران را با آن خاندان بازگفته است و بی جهت نیست که کسایی را پرچمدار شیعه در قرن چهارم و سرآغاز رویش و خیزش شعر فارسی دانسته اند. قصیده مسمط او کهن ترین سوگ نامه کربلاست و از این رو وی را نیز می توان پیشقراول همه شعرای شیعه مذهب زبان فارسی دانست که در سوگ حسین بن علی(ع) سروده است.

ورود حماسه کربلا به عرصه شعر و ادب، راز ماندگاری آن قیام بی بدیل است چرا که قالب موثر و قالب نافذ شعر و قالب مرثیه میان دل ها و خون ها از یک سو و حادثه عظیم عاشورا از سوی دیگر پیوند زده و عواطف و احساسات علاقه مندان را به آن حادثه وصل کرده است. ادبیات عاشورایی غنی ترین ذخیره فکری و احساسی شیعی است و رابطه متقابل میان شعر فارسی وعاشورا امری واضح و مبرهن است و هر دو به ماندگاری و جاودانگی دیگری کمک کرده اند به گونه ای که می توان گفت یکی از رموز جاودانگی و دوام ادبیات فارسی را در این رویداد و همچنین عامل ماندگاری حماسه عظیم عاشورا را باید در شعر شاعران فارسی زبان یافت و چه بسیارند شاعرانی که ماندگاری و شهرت خویش را مدیون سرودن شعر درباره عاشورا و بیان مظلومیت خامس آل عبا هستند که محتشم کاشانی و فدایی مازندرانی و صباحی بیدگلی از آن ها هستند.

در اواخر قرن چهارم حکیم ناصرخسرو قبادیانی عمق حسرت و اندوه خود را از فاجعه وااسفای کربلا این سان بیان می دارد که:

دفتر پیش آر و بخوان حال آنک

شهره از او شد به جهان کربلاش

تشنه شد و کشته و نگرفت دست

حرمت و فضل و شرف مصطفاش

در قرون ششم تا هشتم شعله های تابناک مرثیه های مذهبی را می توان مشاهده کرد به طوری که قدیمی ترین مرثیه را در سوگ شهیدان کربلا در قرن ششم قوامی رازی این گونه سروده است.

روز دهم زماه محرم به کربلا

ظلمی صریح رفت بر اولاد مصطفی

هرگز مباد چو عاشور در جهان

کان روز بود قتل شهیدان به کربلا

آن تشنگان آل محمد اسیروار

بر دشت کربلا به بلا گشته مبتلا

فرزند مصطفی و جگرگوشه رسول

سر بر سرسنان و بدن بر سر ملا

سنایی غزنوی دیگر شاعر و حکیم نامدار ایرانی در قرن ششم هجری است که در مثنوی طویلی عشق و ارادت خود را به خاندان نبوی خاصه سیدالشهدا چنین بیان نموده است.

پسر مصطفی امیرحسین

که چنونی نبود در کونین

کربلا چون مقام و منزل ساخت

ناگه آل زیاد بر وی تاخت

راه آب فرات بربستند

دل او زآن عنا و غم خستند

سیف فرغانی نیز از جمله قدیمی ترین سخن وران است که خلق را به اقامه تعزیت کشته کربلا و فرزند رسول و گریه و زاری فراخوانده است.

ای قوم در این عزا بگریید

بر کشته کربلا بگریید

فرزند رسول را بکشتند

از بهر خدای را بگریید

قرن نهم دوره شکفتن و تولد شعر مذهبی و اشعار عاشورایی است. در این دوره شعر فارسی از جهت کمیت و تا اندازه ای کیفیت تعالی و رشد یافت که از شاعران برجسته این قرن سلمان ساوجی است که در ذکر حادثه کربلا سروده است.

خواهشت آب است و ما آوریم اینک به چشم

خاکسار آن کس که با دریا به آبش ماجراست

خدمتی لایق نمی آید زما بهر نثار

خرده ای آورده ایم و آن درّ منظوم ثناست

یا اباعبداله از لطف تو حاجات همه

چون روا شد گر بر آید حاجت من هم رواست

ابن حسام خوسفی از دیگر شاعران این دوره است که دیوان قصاید او دربردارنده مدایح امامان شیعی و به ویژه امام علی(ع) و امام حسین(ع) است.

دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسین

طواف کور شبی گردبلای حسین

ز حلق تشنه او رسته لاله سیراب

ز خون که موج زد از جانب قضای حسین

ظهور صفویان و به رسمیت شناختن مذهب تشیع و جایگزین شدن مرثیه و مدح و منقبت اولیای دین و ذکر کرامات ائمه اطهار و مصیبت شهدای کربلا به جای غزل و مدیحه باعث شد که شاعران باب تازه ای را در این نوع شعر بگشایند که ترکیب بند سوزناک و غم نامه محتشم کاشانی در شرح واقعه کربلا مصداق این جریان است.

باز این چه شورش است که در خلق عالم است

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین

بی نفخ صور خواسته در عرش اعظم است

گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست

این رستخیز عام که نامش محرم است.

پس از محتشم تا روزگار ما شعرای بسیاری همانند صباحی بیدگلی، صبا، و صاف بیدگلی وقاآنی و سایر شعرای شیعی مذهب اشعاری زیبا و دل نشین در رثای سالار شهیدان کربلا و یاران او سروده اند.

قاآنی مرثیه ای از نوع بسیار عالی و در رثای حسین بن علی سروده است که با این مطلع شروع می شود.

بارد چه؟ خون، ز؟ دیده چه سان؟ روز و شب، چرا؟

از غم، کدام غم؟ غم سلطان کربلا

نامش که بد؟ حسین، زنژاد که؟ از علی(ع)

مامش که بود؟ فاطمه، جدش که بود؟ مصطفی

چون شد؟ شهید شد، به کجا؟ به دشت ماریه

کی؟ عاشر محرم، پنهان؟ نه برملا

شب کشته شد؟ نه روز، چه هنگام؟ وقت ظهر

شد از گلو بریده سرش؟ نی نی از قفا

سیراب کشته شد؟ نه، کس آبش نداد؟ داد

که؟ شمر، از چه چشمه؟ ز سر چشمه ی فنا

مظلوم شد شهید؟ بلی، جرم داشت؟نه

کارش چه بد؟ هدایت، یارش که بود؟ خدا

قابل ذکر است که یغمای جندقی نیز که از شاعران برجسته معاصر در مراثی اهل بیت است مبتکر سبکی در این مقوله گردید که به نام «نوحه خوانی و سینه زنی» مشهور گردید و خود نخستین گوینده ای است که قطعاتی در این زمینه سرود

سال و ماه و شب و روز از تونیم شاد فلک

از تو فریاد فلک

خاک اولاد پیامبر همه بر باد فلک

از تو فریاد فلک

در پایان باید گفت که همزمان با خیزش عاشورای مردم حسینی ایران بر علیه ظلم و استکبار شاعران معاصر نیز با الهام گیری از این قیام عظیم اشعاری زیاد در یاد کرد مرثیه کربلا سروده اند که به جهت پرهیز از اطاله کلام از آن پرهیز می گردد.

علی خوشه چرخ آرانی