از طهران تا تهران

شهرك سینمایی غزالی در جاده كرج از همان زمان كه زنده یاد «علی حاتمی» هزاردستان را با جلوه های چشم نوازی از تهران قدیم ساخت, محبوبیتی در خور به دست آورد چه نزد آنان كه اكنون سالها پس از نمایش هزاردستان به آنجا می روند تا ماكت لاله زار را ببینند و در گراند هتل بدلی یك وعده غذا بخورند و چه در نگاه فیلمسازانی كه طی این سال ها لوكیشن تهران قدیم را از فرط تصویربرداری نخ نما كرده اند

شهرك سینمایی غزالی در جاده كرج از همان زمان كه زنده یاد «علی حاتمی» هزاردستان را با جلوه های چشم نوازی از تهران قدیم ساخت، محبوبیتی در خور به دست آورد؛ چه نزد آنان كه اكنون- سالها پس از نمایش هزاردستان- به آنجا می روند تا ماكت لاله زار را ببینند و در گراند هتل بدلی یك وعده غذا بخورند و چه در نگاه فیلمسازانی كه طی این سال ها لوكیشن تهران قدیم را از فرط تصویربرداری نخ نما كرده اند!اما آیا اینها هرگز به ذهنشان خطور كرده كه لاله زار واقعی كجاست و گراند هتل اصلی چه حال و روزی دارد؟ عجیب به نظر می رسد كه بدل چیزی آن قدر جذاب باشد كه برای دیدنش بلیت بفروشند و اصل همان چیز، چنان نازیبا و از یاد رفته كه كسی برای دیدارش شوق و رغبتی در خود نبیند! اما این حكایت عجیب، حكایت بافت تاریخی تهران است؛ حكایت «طهران قدیم» كه هنوز هست، اما كسی نمی بیندش و گمان می رود كه وجود ندارد!منطقه ای كه اكنون تهران را در آغوش گرفته، آن چنان كهن است كه تاریخ افسانه ای اش به «شیث بن آدم» و «هوشنگ پیشدادی» می رسد و گورهای سه هزار ساله آن در «قیطریه» وجود تمدنی بزرگ و پیشرفته در این بخش از جبهه جنوبی البرز را گواهی می دهد. لیكن تاریخ جدید تهران از سده دهم هجری آغاز می شود. آن گونه كه دكتر «ناصر تكمیل همایون» روایت می كند: «شاه تهماسب صفوی (۹۸۴-۹۳۰ ه . ق) نخستین بار در سال ۹۴۴ ه . ق از قریه آباد تهران دیدار كرد و از آن خوشش آمد و به شكارگاههای آن علاقه مند شد و چندین بار در سفرهای خود در آن قریه اقامت گزید. او سرانجام در سال ۹۶۱ ه . ق دستور داد در پیرامون تهران كه ۶۰۰۰ گام محیط آن بود، بارویی با یكصدوچهارده برج (به عدد سوره های قرآن مجید) بنا كنند. برج ها با فاصله منظم از یكدیگر به این شرح پدید آمد: سمت جنوبی ۴۰ برج، سمت شمالی ۳۱ برج، سمت غرب ۲۲ برج و سمت شرق ۲۱ برج.» (۱)این اقدام، تهران را در جایگاه شهری نشاند كه ابعادش اندكی بیش از چند شهر آن روزگار بود و تا پایان دوره صفویه (۱۱۳۴-۹۰۷ ه . ق) جایگاه تثبیت شده ای در میان شهرهای معتبر ایران به دست آورد. در فاصله سقوط صفویه تا روی كار آمدن قاجاریه- یعنی در كشاكش دامنه دار افغانان، افشاریه، زندیه و قاجاریه- اهمیت ارتباطی و نظامی تهران، اعتبار بیشتری را برایش به ارمغان آورد؛ چندان كه به روزگار كریم خان زند (۱۱۹۳-۱۱۶۳ ه . ق) بناهای بسیاری در شهر ساخته شد و دو محله «عودلاجان» و «چال میدان» از تركیب محله های كوچك تر به وجود آمد.(۲) با این همه گسترش واقعی تهران، زمانی به وقوع پیوست كه این شهر به عنوان پایتخت، طرف توجه «آغامحمدخان قاجار» قرار گرفت. هر چند كه آغامحمدخان، خود به احداث بناهای شهری علاقه ای نشان نمی داد و اساساً دوره كوتاه زمامداری او (۱۲۱۲-۱۲۰۹ ه . ق) مجالی برای این كار باقی نگذارد، اما از دوره جانشین بلافصلش «فتحعلیشاه» (۱۲۵۰ _ ۱۲۱۲ ه . ق) پایتخت به شكل فزاینده ای توسعه یافت.

این توسعه با گسترش اصفهان در دوره صفویه یا آبادانی شیراز در دوره زندیه تفاوت ماهوی داشت؛ زیرا در ارتباط تنگاتنگ با تحولاتی بود كه در غرب- یا به اصطلاح آن روزگار «فرنگ» - رخ می نمود و به نحو روزافزون بر مناسبات سنتی جامعه ایران تأثیر می گذارد. بعدها یك ناظر اروپایی، تهران توسعه یافته دوره قاجار را چنین وصف كرد:

«تهران شهری است زاده و بالیده در شرق. اما، حالیه این شهر به كسوتی دیگر درآمده و بدان آغازیده است كه تن پوش خود را به محصول خیاط خانه های محله وست اند لندن همانند سازد. تهران اروپایی بی گمان پدیدار گشته یا آن كه در حال برآمدن است. اما اگر هنوز بتوان تمایزی بین تهران شرقی و اروپایی حس كرد، باید گفت كه تهران شهری است در مسیر اروپایی شدن بر بستر آسیایی.» (۳)

از این حیث تهران سده سیزدهم، مرجعی بی بدیل برای مطالعه دگرگونی هایی است كه طی این سده در ذهنیت و عینیت جامعه ایرانی پدیدار گشت و تعارض آن با پندارهای سنتی و پیشینه های تاریخی، جوهره تحولات دوران معاصر را شكل بخشید. آمارهای موجود نشان می دهند تهران كه در سال ۱۲۶۹ ه . ق یعنی پنج سال پس از روی كار آمدن ناصر الدین شاه (۱۳۱۳- ۱۲۶۴ ه . ق) محدود در حصار شاه تهماسبی و دارای ۶ دروازه بود، تنها ۱۷ سال بعد یعنی در ۱۲۸۶ ه . ق در پوسته خود نمی گنجید. در این زمان ۱۶۸۵۳ نفر یا ۱۱ درصد جمعیت بیرون از دروازه ها سكنی داشتند و مردم حتی روی حصار قدیم كه خراب شده بود، خانه ساخته بودند. بنابراین دولت تصمیم به ساختن حصار جدیدی گرفت كه ۱۲ دروازه داشت و مساحت شهر را به ۵/۷ میل مربع و محیطش را به ۱۱ میل افزایش داد.(۴)كم و كیف معماری و شهرسازی تهران در این دوران با توجه به ملاحظات پیش گفته چگونه بود؟ تكمیل همایون در پاسخ به این پرسش می گوید: «تا اوایل دوره قاجار، معماری و شهرسازی پایتخت، تحت تأثیر مكاتب قدیم معماری مانند مكتب اصفهان، قزوین یا تبریز بود و به سبب مهاجر پذیری تهران، الگوهای معماری سایر شهرها در پایتخت دیده می شد. اما از دوره ناصری به بعد، هم به سبب عدم پاسخگویی كالبد شهر به نیازهای جدید و هم به موجب تقلید از اروپا چهره شهر دگرگون شد. بدین سان تا زمان جنگ جهانی دوم، تهران معماری مكاتب قدیم ایران و مكاتب اروپایی را توأمان دارا بود و كم و بیش خردگرایانه به شمار می رفت.»در واقع همین اختلاط میان مكاتب ایرانی و اروپایی است كه به بافت تاریخی تهران و مرده ریگ قاجاریه در این شهر- بیش از هر بافت شهری دیگری در ایران- ارزش مطالعاتی می بخشد و با «تنوع خلاق» خود، جذابیت های بصری فراوانی را پدید می آورد. اما همه تحولات نیز «خردگرایانه» نبود و گاه «تقلید از اروپا» بر «پاسخگویی به نیازهای جدید» می چربید. تكمیل همایون این موضوع را از نظر دور نمی دارد و برخی تقلید های افراطی و طنزگونه را مورد اشاره قرار می دهد: «در دوره ناصر الدینشاه تقلید از اروپا بدان پایه رسید كه تهران را با اقتباس از پاریس به صورت هشت ضلعی طراحی كردند و حتی به دنبال آن بودند كه رودخانه ای را از وسط تهران عبور دهند تا مثل رودخانه سن در پاریس باشد!»در مجموع وقتی دوران قاجار به سر آمد، تهران با در نظر گرفتن همه تحولات درون زا و برون زا، مكتبی ویژه را در تاریخ معماری ایران به ثبت رسانده بود كه با انبوه خانه های اعیان و اشراف در گوشه و كنار شهر شناخته می شد و شاهكارهایی چون شمس العماره، كاخ مسعودیه، مسجد و مدرسه سپهسالار و عمارت مجلس شورای ملی را عرضه می كرد.

---