از هگمتانه تا همدان

همدان یا همان هگمتانه و اکباتان که اعراب آن را همذان می نامیدند مرکز ایالت ماد و اولین پایتخت ایران بود. ابن حوقل در قرن چهارم در مورد این شهر می نویسد: شهری نیکو و بزرگ است بیشتر …

همدان یا همان هگمتانه و اکباتان که اعراب آن را همذان می نامیدند مرکز ایالت ماد و اولین پایتخت ایران بود. ابن حوقل در قرن چهارم در مورد این شهر می نویسد: شهری نیکو و بزرگ است بیشتر از یک فرسخ مربع، که از هنگام فتوحات مسلمین دوباره ساخته شده است باروهای آن چهار دروازه داشته و ربض شهر بیرون آنها بوده است در بازار های آن بلده متاع فروان وجود داشته و حول و حوش آن بسیار حاصلخیز بوده، غله بسیار و مخصوصا زعفران در آنجا به عمل می آمده است و مقدسی در این باره می گوید آن شهر سه ردیف بازار داشته که مسجد جامع در یکی از آنها بوده و ساختمانی کهن داشته است یاقوت حموی نیز از همدان ذکری نموده وی که کتاب خود را اندکی قبل از آنکه همدان در اثر حمله مغول ها در سال ۶۱۷ هـ.ق ویران گردد نوشته است می گوید: همدان بیست و چهار رستاق دارد که همگی از توابع همدان هستند و همه آنها را نام می برد.

یک قرن بعد حمد الله مستوفی نیز به ذکر این اسامی پرداخته و دهکده هایی را که در آن رستاق ها بوده نیز نام برده است ولی اکنون محل اکثر آنها را نمی توان معین کرد. این مورخ در قرن هشتم در این باره می نویسد دور باروی آن دوازده هزار گام است و در اول شهری سخت بزرگ بوده و دو فرسخ طول داشته و در و قلعه ای گلین است در میان شهر که شهرستان خوانند. بازار زرگر های همدان که در محل دهکده سابق قرار داشته به غایت شهرت داشته است. حمد الله مستوفی می نویسد: «ولایتش پنج ناحیه دارد اول فریوار در حوالی شهر به دو فرسنگی هفتاد و پنج پاره دیه است. ... ناحیه دوم از مدین که چهل و یک پاره دیه است ... ناحیه سیم شرامین چهل پاره دیه است ... ناحیه چهارم اعلم سی و پنج پاره دیه است. ناحیه پنجم سردرود و برهند رود است که بیست و یک پاره دیه است.

همدان در اصل مشتمل بر پنج شخ ربوده است: قلعه کبریت، قلعه ماکین، گردلاخ، خورشید و کورشت که شهر آخری سابقا شهری عظیم بوده و اکنون کاملا ویران شده است. در سه فرسخی همدان در قریه جو هسته خرابه های قصر قدیم بهرام گور قرار داشته است که ابن فقیه از آن سخن به میان آورده و گفته است این قصر تماما از یک پارچه سنگ است و در آن حجره ها و درها و غرفه ها کنده شده و در هر گوشه آن تصویر کنیزی است و در یک رویهٔ آن ساختمان کتیبه ای به زبان فارسی باستان موجود است که از کشور گشایی های پادشاهان ایران باستان حکایت می کند. در نیم فرسخی این قصر تپه ای است که بر روی آن ناووس الظبیه (گور آهو) قرار دارد.

در جنوب غربی همدان کوه بزرگ الوند یا اروند چنان که یاقوت حموی ذکر کرده است، گردن افراشته و این اسم به صورت اخیر روی سکه های نقره ای که در همدان به نام ابوسعید ایلخانی ضرب گردیده مشاهده می شود. حمد الله مستوفی شرحی از این کوه ذکر نموده می نویسد: «دورش سی فرسنگ بود هرگز قله آن از برف خالی نبود و از بیست فرسنگ و زیاده از آن توان دید.»چون از همدان به طرف مغرب برویم، پس از عبور از گردنه الوند از جاده ای که به کنگاور می رود به اسد آباد می رسیم که ابن حوقل آن را شهری پرجمعیت ذکر کرده است. از دیگر نواحی و شهر های آن می توان به نهاوند، درگزین، خرقانین، آوه، کرج رودآور و کرج ابودلف اشاره کرد.

سمیرا افراسیابی