علم كلام, فلسفه دین و الاهیات وجوه تشابه و تمایز

در حوزه دین پژوهی,علومی نظیر علم كلام, فلسفه دین و الاهیات ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و گاهی در تحقیقات و مباحث مربوط به آن ها خلط صورت می گیرد از این رو در تحقیق حاضر سعی شده مرز میان این علوم تعیین, و نقاط افتراق و اشتراك آن ها نیز مشخص شود

میان علوم گوناگون به ویژه در عرصه دین‏پژوهی، برخی علوم در عین این‌كه عنوان مشخص و مستقلی دارند، از نظر موضوع یا روش، همچنین از لحاظ قلمرو، ارتباط تنگاتنگی به هم داشته تا جایی كه برخی، آن‌‌ها را یك علم تلقی می‏كنند. در حوزه دین‏پژوهی،علومی نظیر علم كلام، فلسفه دین و الاهیات، از این امر مستثنا نیست و گاهی در تحقیقات و مباحث مربوط به آن‌ها خلط صورت می‏گیرد؛ از این رو در تحقیق حاضر سعی شده مرز میان این علوم تعیین، و نقاط افتراق و اشتراك آن‌ها نیز مشخص شود.

برای تعیین قلمرو هر یك از این علوم، ابتدا، علم كلام و مسائل مرتبط با آن محوریت قرار گرفته و در ادامه، تشابه و تفاوت آن با الاهیات و فلسفه دین تبیین شده است. افزون بر این‌كه در هر یك از علوم، تفاوت هر علم با زیر شاخه‏ها و زیر مجموعه‏های آن نیز مطرح شده است .

در دین پژوهی، به ویژه در اندیشه اسلامی، علومی نظیر علم كلام، فلسفه دین و الاهیات از مباحث مهم و اساسی به شمار می‏آید كه تمییز آن‌ها از همدیگر و بازشناسی قلمرو آن‌ها، نیازمند شناسایی موضوع، روش و غایت و همچنین تعریف است.

همان‌‌گونه كه در علم منطق آمده، هدف از تعریف یك واژه یا یك مفهوم، یكی از دو چیز است:

۱ . شناختن و تبیین ذات و ماهیت معرَّف؛

۲ . باز شناختن و تمییز معرَّف از سایر مفاهیم و واژه‏ها.

هدف نخست، مربوط به مفاهیم ماهوی است و اموری كه واقعیت عینی نداشته یا از سنخ ماهیات نیستند و مفاهیم مربوط به آن‌ها مفاهیم اعتباری (معقولات ثانیه) هستند، در هدف مزبور متصور نیست. گذشته از این، در مورد ماهیات عینی نیز دست یافتن بر هدف نخست كاری دشوار است و بدین جهت غالب تعاریف، برآورنده هدف دوم هستند؛ بنابر این، در تعریف واژگانی از قبیل "كلام"، "فلسفه"، "دین"، "فلسفه دین"، "الاهیات" و... كه از مفاهیم اعتباری‌اند، بر اساس هدف دوم (باز شناختن معرَّف از امور دیگر) از تعریف است. همچنین عالمان منطق، تعریف را به اقسام چهارگانه حد تام، حد ناقص، رسم تام و رسم ناقص تقسیم می‏كنند؛ اما این حصر به اموری مربوط می‌شود كه دارای ماهیت (ما یقال فی جواب ما هو) باشند. به عبارت دیگر، پیش فرض این تقسیم، آن است كه معرَّف از مفاهیم ماهوی باشد؛ زیرا در تمام، تعاریف منطقی، حداقل یكی از اجزای ماهوی معرّف (جنس و فصل) به كار می‏رود؛ از این رو در مقام تعریف اموری همچون كلام، فلسفه دین و... كه از مفاهیم ماهوی نیستند، ناچار باید به شیوه‏ای دیگر عمل كرد تا هدف باز شناختن معرَّف از امور دیگر (تمییز علوم از همدیگر) حاصل آید.

● علم كلام، چیستی و ساختار آن

كلام در لغت و اصطلاح

كلام در كتاب‌های لغت آمده است: اصواتٌ متتابعهٔ لمعنی مفهوم (فیومی ، ۱۴۰۵: ماده كلم). سخن گفتن به منظور افاده مقصود. الكلام فی اصل اللغهٔ الاصوات المفیده (ابراهیم انس و...، ۱۳۷۲: ج۲، ص ۷۹۶).

كلام در علم نحو عبارت است از: ما تَركَّبَ من مُسنَدٍ و مُسندٍ الیه یا ما افاد المستمع فائدهًٔ تامهًٔ یصحّ السكوت علیها" (فیومی، همان: واژه علم). آنچه از مسند و مسندالیه تشكیل شود و برای شنونده فایده بخش باشد؛ به‌گونه‏ای كه سكوت بر آن روا باشد و اگر متكلم و صاحب سخن، سكوت اختیار كرد، مخاطب و مستمع منتظر ادامه سخن نباشد.

مقصود از كلام در اصطلاح، دانش خاصی است كه برای تبیین آن باید ابتدا موضوع، روش و غایت آن بحث، و بعد تعریف اصطلاحی آن طرح شود؛ چرا كه بیشترین جهت در تفاوت علم كلام با علوم دیگر نظیر فلسفه دین و الاهیات در موضوع، روش و غایت است.

● موضوع علم كلام

درباره موضوع علم كلام، آرای گوناگونی وجود دارد كه به برخی از آن‏ها اشاره می‏شود.

برخی از صاحب‏نظران و متكلمان، موضوع علم‏كلام را ٍ"موجود بما هو موجود" دانسته‏اند (تفتازانی، ۱۴۰۹: ج ۱، ص ۱۷۶). در این دیدگاه برای این‌كه موضوع علم كلام از فلسفه اولی ممتاز شود، قید "علی سبیل قانون الاسلام" به آن افزوده شد؛ زیرا مباحث علم كلام به شیوه‏ای هماهنگ با عقاید اسلامی كه از ظواهر كتاب و سنت به دست می‏آید، انجام می‏گیرد (لاهیجی، بی‏تا: ص ۸ ؛ ربانی گلپایگانی، ۱۳۷۶: ص ۲۷) .

گروهی از متكلمان معتقدند كه موضوع علم كلام "معلوم از جنبه خاص است"؛ یعنی از این جهت كه اثبات عقاید دینی به آن مستند می‏شود. (الایجی، بی‏تا: ص ۷). صاحب مواقف یكی از طرفداران این نظریه است. بر این نظریه اشكالاتی وارد است؛ چنان كه شارح مواقف می‏نویسد:

قید و حیثیت این‌كه معلوم از عقاید دینی باشد یا عقاید دینی به آن مستند گردد، هیچ گونه دخالتی در این‌كه محمولات مسائل كلامی بر موضوع آن یعنی معلوم حمل شود، ندارد؛ برای مثال وقتی می‏گوییم خداوند قادر است، حمل قادر بر مفهوم خداوند، به این نیست كه معلوم باشد (جرجانی، ۱۳۷۳: ج ۱ ص ۴۲).

عده‏ای دیگر از متكلمان از جمله قاضی تاج الدین ارموی شافعی (م ۶۵۶ ق) موضوع علم كلام را ذات خداوند دانسته‏اند. آنان در توضیح این دیدگاه به این نكته اشاره دارند كه بحث در علم كلام مربوط به صفات ثبوتیه و سلبیه و افعال الاهی است اعم از امور دنیایی كه متعلَّق صفات خداوند هستند از قبیل حدوث عالم و صدور آن از خداوند، خلق افعال بشر، كیفیت نظام عالم و بحث درباره نبوت و توابع آن و امور آخرتی و آنچه به آخرت مربوط است؛ مانند بحث معاد و مسائل دیگر (ایجی، بی‏تا: ص ۷ ، تفتازانی، همان: ص ۱۸۰). بر اساس این دیدگاه كه موضوع علم كلام، ذات خداوند است، تمام آنچه به ذات و صفات ثبوتیه و سلبیه خداوند مربوط می‌شود تحت علم كلام قرار می‏گیرد؛ یعنی در علم كلام، درباره ذات و صفات خداوند بحث می‏شود. این نظریه در مقابل دو دیدگاه پیشینی، قابل قبول‏تر است.

چهارمین دیدگاه درباره موضوع علم كلام، این است كه موضوع آن ذات خداوند من حیث هی و ذات ممكنات از آن جهت است كه به خداوند نیاز دارند، و جهت وحدت میان آن دو، وجود است (لاهیجی، همان: ص ۹ ؛ تفتازانی، همان).

اشكال بر این نظریه روشن است ؛ زیرا بحث از وجود ممكنات از جهت نیازمندی آن‌ها به خداوند در حقیقت بحث درباره دلالت آن‏ها بر وجود خداوند و صفات كمال او است و به تعبیر قرآن، هستی‏های امكانی، آیات و نشانه‏های وجود و كمالات خداوند هستند ؛ بنابر این، در این نظریه، موضوع یا مسأله علم كلام با دلیل آن به یك‌دیگر اشتباه شده است (ربانی گلپایگانی، ۱۳۷۳: ص ۳۱).

محقق لاهیجی، كلام قدما را چنین تعریف كرده است:

صناعتی باشد كه قدرت بخشد بر محافظت اوضاع شریعت به دلایلی كه مؤلف باشد از مقدمات مسلّم‏ و مشهوره در میان اهل شرایع، خواه منتهی شود به بدیهیات و خواه نه (لاهیجی، ۱۳۷۳: ص ۴۲).

منظور از"اوضاع شریعت" آرا و عقاید مسلّم دینی است كه متكلم از آن‌ها دفاع می‏كند (ربانی گلپایگانی، همان: ص ۳۱). ابن خلدون نیز موضوع علم كلام را "عقاید ایمانی" می‏داند (ابن خلدون، ۱۴۰۰: ص ۴۶۶).

محقق طوسی، علم كلام را در شمار علومی می‏داند كه موضوع آن امور متعدد است (طوسی، ۱۳۶۷: ص ۳۹۳).

استاد شهید مطهری نیز بر این عقیده‏ است كه علم كلام دارای موضوع واحدی نیست؛ بلكه موضوع آن اصول دین و عقاید اسلامی است (مطهری، ۱۳۷۴: ج ۳ ص ۶۳).

در بررسی دیدگاه‏های یاد شده توجه به یك نكته ضرورت دارد و آن این‌كه آیا موضوع علم كلام امری واحد است یا امور متعدد، و در صورتی كه موضوع علم كلام، امور متعدد است. آیا آن موضوعات به امر واحدی كه جامع آن‌ها باشد بر می‏گردند؟ محقق طوسی، جامع آن‌ها را انتساب موضوعات متعدد به مبدأ واحد (خداشناسی) دانسته است. در این صورت، جامع، امری خارج از موضوعات علم كلام نیست. همه موضوعات علم كلام سر انجام به خداشناسی منتهی می‏شوند ؛ از این رو وحدت موضوعات علم كلام امری ذاتی و حقیقی است، نه اعتباری و عرضی ؛ زیرا همه آن‌ها به موضوع واحدی كه ذات الاهی است باز می‏گردند (طوسی، همان: ص ۳۹۳ و ۳۹۴).

بر اساس این دیدگاه می‏توان نتیجه گرفت كه نظریه قاضی ارموی در این‌كه موضوع علم كلام ذات خداوند است، نظریه‏ای درست شمرده می‌شود و در حقیقت، جهت جامع موضوعات مسائل علم كلام مورد توجه است.

تا این‌ جا مشخص شد كه اگر جهت جامع مسائل كلامی را در نظر بگیریم، موضوع علم كلام، ذات الاهی است و اگر موضوعات مختلف مسائل كلامی را مورد توجه قرار دهیم، موضوع علم كلام، اوضاع شریعت و عقاید دینی است. بر اساس نظر اوّل كه موضوع علم كلام، ذات الاهی است، از آن‌ جا كه موضوع هر علمی از مسائل مورد بحث در آن علم نیست و در آن علم، بر وجود موضوع آن اقامه دلیل نمی‏شود و در علم كلام، اصل وجود خداوند، امری مسلِّم، مفروغ عنه و بدیهی به شمار می‏آید. به عبارت دیگر، اصل وجود خداوند هم از بدیهیات عقل نظری و هم از فطریات روحی بشر است و هدف از ادلّه‏ای كه در علم كلام یا فلسفه بر اثبات وجود خداوند اقامه میشود، كسب معرفت تفصیلی، تقویت اذهان و ایمان و دفع شبهات است (ربانی گلپایگانی، ۱۳۷۲: ص ۲۸). متكلم از این جهت كه وجود خدا، موضوع علم كلام است، بر وجود خدا اقامه دلیل و برهان نمی‏كند تا اشكال شود در صورت بدیهی بودن وجود خداوند، چرا در علم كلام برای آن اقامه دلیل می‌شود.

● اهداف و غایات علم كلام

اهداف و غایات علم كلام را می‏توان به صورت ذیل فهرست كرد:

۱ . غایت و هدف علم كلام درباره متكلم كه دو جنبه دارد: یكی جنبه نظری و علمی، و دیگری جنبه عملی و تربیتی؛

۲ . غایت و هدف مربوط به انسان‏های دیگر كه به دو صورت ارشاد و الزام تحقق می‏پذیرد؛

۳ . غایت مربوط به عقاید دینی كه عبارت از تبیین، اثبات و دفاع آن‌ها است.

۴ . غایت مربوط به علوم دینی دیگر كه اساس و مبنای آن‏ها به شمار می‏رود.

أ. دین‏شناسی تحقیقی

محقق لاهیجی در این باره گفته است:

اولین فایده علم كلام كه به خود متكلم باز می‏گردد، این است كه از مرز تقلید گذشته و به مرتبه تحقیق ارتقا می‏یابد (لاهیجی، بی‏تا: ص ۱۱ ؛ ربانی گلپایگانی، ۱۳۷۰: ص ۳۷).

نویسنده: رمضان علی‏تبار فیروزجایی

منابع و مآخذ

۱.ابراهیم انس و دیگران، المعجم الوسیط، تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چهارم، ۱۳۷۲ ش.

۲.ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۰ ق.

۳.ابن منظور، لسان العرب، تهران، نشر ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.

۴.اوجبی، علی، كلام جدید درگذر اندیشه‏ها، تهران، مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر، اول، ۱۳۷۵ش.

۵.الایجی، القاضی عبدالرحمن، المواقف فی علم الكلام، بیروت، عالم الكتب، بی‏تا.

۶.بحرانی، ابن‏میثم، قواعدالمرام‏فی‏علم‏الكلام، تحقیق سیداحمد حسینی، قم، كتابخانه آیت‏الله‏نجفی،‏ دوم، ۱۴۰۶ ق.

۷.پاپكین، ریچاردواسترول، آروم، كلیات‏فلسفه، ‏سیدجلال‏الدین مجتبوی، تهران، نشرحكمت، ‏سوم، ۱۴۰۲ق.

۸.پازوكی، شهرام، مقدمه‏ای در باب الاهیات مندرج در كتاب كلام جدید در گذر اندیشه‏ها به اهتمام علی اوجبی.

۹.پترسون، مایكل و دیگران، عقل و اعتقادات دینی، احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، طرح نو، سوم، ۱۳۷۹ش.

۱۰.تفتازانی، سعدالدین، شرح‏المقاصد، تحقیق عبدالرحمن‏ عمیره، ب?روت، منشورات ‏الشریف ‏الرضی، ‏اول، ۱۴۰۹ق.

۱۱.التهانوی، محمدعلی، موسوعهٔ كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، ناشرون، اول، ۱۹۹۶م.

۱۲.جرجانی، علی، شرح المواقف، ، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۳ش.

۱۳.جرجانی، میرسید شریف، التحریفات، مصر، ۱۳۰۶ ق.

۱۴.صلیبا جمیل ، المعجم الفلسفی، بیروت، دارالكتب اللبنانی، ۱۹۸۲ م.

۱۵.جوادی آملی، عبدالله، فصلنامه قبسات، سال اول، ش ۲، ص۶۳.

۱۶.حلی، علامه، الجوهر النضید، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۴ ش.

۱۷.حمصی، ابن ناعمه، اثولوجیا، تصحیح سیدجمال الدین آشتیانی،تهران، انجمن حكمت و فلسفه.

۱۸.خسروپناه، عبدالحسین، كلام جدید، قم، پژوهش‏های فرهنگی حوزه، اول، ۱۳۷۹ش.

۱۹.خوارزمی، مفاتیح العلوم، بی‌تا

۲۰.رام نات شرما، دین، حقایق و ابهام‏ها، بیژن بهادروند، كیهان فرهنگی سال ۱۱، ش۴، ۱۳۷۳ش .

۲۱.ربانی گلپایگانی، علی، آشنایی با كلام جدید و فلسفه دین، نشر واریان، اول، ۱۳۷۸ش.

۲۲.ـــــــــــــــــــــ،ما هو علم الكلام، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۷۶ش.

۲۳.ـــــــــــــــــــــ، درآمدی بر علم كلام، قم، دارالفكر، اول، ۱۳۷۰ ش.

۲۴.رشاد، علی اكبر، دین پژوهی معاصر، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، ۱۳۸۲ ش.

۲۵.سبحانی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم كلام، قم، ۱۳۷۵ ش.

۲۶.سروش، عبدالكریم، قبض و بسط تئوریك شریعت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، ۱۳۷۵ش.

۲۷.شیخ صدوق (ابن بابویه)، اعتقادات، سیدمحمدعلی حسینی، تهران، ۱۳۷۱ ش.

۲۸.شیرازی، قطب الدین، درّهٔ التاج، تصحیح احمد مشكوهٔ، تهران، ۱۳۱۷ ش.

۲۹.صادقی، هادی، درآمدی بر كلام جدید، قم، نشر معارف و طه، اول، ۱۳۸۲ش.

۳۰.طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسهٔ الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۱ق.

۳۱.الطوسی، ابوجعفر، شرح العبارات المصطلحه، تحقیق دانش پژوه، مشهد، الذكری الالفیهٔ للشیخ الطوسی ، ۱۳۵۱ش.

۳۲.طوسی، جواجه نصیرالدین، تلخیص المحصل (نقد المحصل)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.

۳۳.طوسی، خواجه نصیرالدین، اساس الاقتباس، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.

۳۴.عفیفی، ابوالعلاء و دیگران، مصطلحات الفلسفه، قاهره، ۱۹۶۴ش.

۳۵.علامه حلی، حسن بن یوسف، كشف المراد، قم، انتشارات شكوری، سوم، ۱۳۷۲ ش.

۳۶.الغزالی، محمد، المستصفی من علم الاصول، تصحیح محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، داراكتب، ۱۴۱۷ ق.

۳۷.فارابی، ابونصر، احصاء العلوم، حسین خدیو جم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۸ ش.

۳۸.فرامرزقراملكی، احد، موضع علم و دین در خلقت انسان، مؤسسه فرهنگی آرایه، ۱۳۷۳ش.

۳۹.فیومی، المصباح المنیر، قم، دارالهجره، اول، ۱۴۰۵ق .

۴۰.قدردان قراملكی، محمدحسن، كلام فلسفی، قم، انتشارات وثوق، اول، ۱۳۸۳ش.

۴۱.لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق زین‌العابدین قربانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲ ش.

۴۲.لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، چاپ سنگی، بی‏تا.

۴۳.مجتهد شبستری، محمد، هرمنوتیك كتاب و سنت، تهران، نشر طرح نو، ۱۳۷۵ش.

۴۴.مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ دهم، ۱۳۸۱ش .

۴۵.مصباح، محمدتقی، دروس فلسفه اخلاق، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۳.

۴۶.مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴ ش.

۴۷.مكدرموت، مارتین، اندیشه‏های كلامی شیخ مفید، احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.

۴۸.هیك، جان، فلسفه دین، بهرام راد، تهران، انتشارات بین المللی هدی،

منبع:ماهنامه قبسات ، شماره ۳۸

---