پوشیده در سفیدی

نگاهی به نمایش «دوازده» به کارگردانی «منیژه محامدی»

منیژه محامدی که تجربه کارگردانی نمایشنامه های بن جانسن، شکسپیر، اونیل، داریوفو و... را در کارنامه فعالیت های تئاتری اش دارد، طی چند سال اخیر دست به تجربه های تازه یی در حوزه انتخاب متن زده و با ترجمه و اقتباس از چند اثر ادبی، شیوه های جدیدی از کارگردانی را تجربه کرده است. کوری، تبرئه شده و آمادئوس موتزارت بیش از آنچه توقع آن می رفت، با تجربیات پیشین محامدی فاصله داشتند.

ترجمه، اقتباس و کارگردانی در «دوازده» که براساس متن اصلی «دوازده مرد خشمگین» اثر «رجینالد رز» انجام شده، تا اندازه یی توانسته فاصله ایجاد شده میان صحنه نمایش این کارگردان باتجربه و تماشاگران را از میان بردارد.

نمایش «دوازده» همزمان با مکثی کوتاه بر یک رویداد واقعی، حرکتی تدریجی و لایه لایه به سمت حقیقت انسانی را آغاز می کند و همگام با این روند تدریجی، تماشاگرش را در لذت کشف و نزدیک شدن به حقیقت انسانی غرق می کند. فردی کشته شده و پسر جوان او متهم به قتل است. ۱۲ نفر اعضای هیات منصفه با شخصیت ها و تیپ های متفاوت در اتاقی برای گناهکار بودن یا نبودن او تصمیم می گیرند. داستان دراماتیک از زمانی آغاز می شود که پس از جلسه دادگاه همه اعضای هیات منصفه با اطمینان از رای قاطع به گناهکار بودن پسر دست هایشان را بالا می برند، اما یک نفر نخستین تردید را ایجاد می کند و رای به گناهکار بودن او نمی دهد.

در واقع لذت درگیر شدن با درام از همان مکث کوتاه بر قاطعیت شروع می شود و با نخستین تردید حرکتش را آغاز می کند. اینها است که اولین بارقه های حقیقت، در چالش تقابل با واقعیت قرار می گیرد. تنها فرد مخالف، قاطعیت ۱۱ نفر دیگر را به چالش می کشد و لذت مواجه شدن مخاطب با رویداد هنگامی به اوج می رسد که بعد از بحث های مختلف یک بار دیگر رای گیری می شود و این بار دو نفر در مقابل ۱۰ نفر رای به بی گناه بودن پسر می دهند. مسیر حرکت در روایت رویدادهای نمایش «منیژه محامدی» بر اساس چالش میان حقیقت و قاطعیت تبیین می شود و رویکردی انسانی با زیرمتن سیاسی محور آن قرار می گیرد.

اما یک مساله مهم در جریان پیشبرد رویدادهای این داستان وجود دارد؛ شخصیت ها (اعضای هیات منصفه) هر کدام از طبقه اجتماعی متفاوتی انتخاب شده اند و خصلت ها و شناسنامه شخصیتی خاص خود را دارند. در واقع قضاوت این هیات منصفه ۱۲ نفره تابعی از شخصیت و منش فردی آنهاست. به همین دلیل مردی که مورد حمله پسر خودش قرار گرفته و موقعیت فردی اش را با وضعیت پیش آمده مطابقت می دهد، مهم ترین موافق گناهکار بودن متهم است.

هر کدام از اعضای هیات منصفه بر اساس شخصیت و موقعیت خودشان در مورد اتهام پسر قضاوت می کنند. به همین خاطر طرفداری پسر جوان پایین شهری از متهم تا این اندازه باورپذیر و جذاب است و دقت دختر فرانسوی در آنالیز و در کنار هم قرار دادن جزییات، منطقی جلوه می کند. اما در عین حال، ظاهراً محامدی در ترجمه و تنظیم نمایشنامه اش، به ویژه در فشرده کردن و تلخیص، به برخی از این شخصیت ها کم توجه تر بوده است؛ در شرایطی که روایت نمایش در هر لحظه از زمان آن نیازمند چالشی قوی و تغییر موضع یکی از اعضای هیات منصفه است.

برخی از این شخصیت ها به دلیل اینکه پرداخت و توجیه کاملی ندارند، نتوانسته اند منطقی نشان بدهند و در ساختار نمایشنامه هم به دلیل همین ضعف از قدرت چالش و درگیری کاسته اند و احتمالاً برقراری موثر و قوی ارتباط مخاطب با اثر را نیز با مشکل مواجه کرده اند، حتی اگر بی انگیزگی و بیهوده نگری پسر جوان شوخ طبع یا فرمانبرداری و ضعف تصمیم گیری دختر کارگر و تردیدهای دختر پایین شهری را بپذیریم، باز هم باید اعتراف کرد که این شخصیت ها در شبکه ارتباطات دراماتیک داستان تا آن اندازه که باید، دخیل نیستند و پیش از تعیین موضع شان به تکامل نرسیده اند.

اما در عوض پیوستن زن سیاهپوست (با وجود همه مخالفت های مصمم او) و نیز زن قهوه یی پوش (مهوش افشارپناه) به گروه مخالفان محکومیت پسر، بعد از همه درگیری ها و بحث ها موفقیتی در هدف و مسیر داستان به شمار می آید و تماشاگر را به ادامه مسیر راغب و مشتاق می کند. شاید بتوان گفت تناسب و منطق شخصیت پردازی یکی از ضعف های کوچک کار محامدی در تنظیم نمایشنامه است.

بعد از واکنش هایی که سه نمایش «کوری»، «تبرئه شده» و «آمادئوس» در ارتباط با مخاطب داشتند و احتمالاً به واسطه شیوه های روایت (ادبی، مستند و زندگینامه یی)شان نتوانستند رابطه موثر و کاملی با مخاطبان شان برقرار کنند، به نظر می رسد محامدی بار دیگر با «دوازده» توانسته خودش و اثرش را به تماشاگرانش نزدیک کند. البته بخش مهمی از این ارتباط موفق هم به داستان جذاب و زیبای نمایش و نیز لحن آن - که از حوزه های اجتماعی روز فراتر می رود - برمی گردد، اما محامدی و اجرایش نیز در این میان انعطاف و نزدیکی زیادی با خواست و نیاز مخاطب در هر لحظه داشته اند.

بخشی از این ارتباط موثر، به کمدی گفتار در نمایش مربوط می شود که تقریباً در همه جای روایت آن تقسیم شده و اجازه خروج مخاطبان کم حوصله از متن رویداد را نمی دهد. بازیگران نمایش هم تا اندازه یی در ایجاد این فضا موفق بوده اند و به کمک تاثیرگذاری کمیک کلام در «دوازده» آمده اند. اما به رغم اثرگذاری کمدی و نقش آن در جذاب سازی و موفقیت اثر، اگر از زاویه یی دیگر به ماجرا نگاه کنیم، ممکن است اصلاً کمدی، خنده و شوخی یک آسیب جدی در بر هم زدن تناسب و هماهنگی هدفمند نمایش نیز باشد.

در واقع کمدی به رغم جذابیت هایش خشونت، سردی و جدیت مسیر رسیدن به حقیقت را اندکی از جریان موثر آن خارج کند. هرچند ممکن است حذف آن نیز ارتباط نمایش با عموم مخاطبان را با مشکل مواجه کند. (به هر حال باید انتخاب کرد،) «دوازده» براساس اهداف متن و نیز خواسته های کارگردان آن نمایش خوبی است هرچند مسلماً با توجه به توانایی ها و تجربیات کارگردانی چون محامدی حتی می توانست بهتر از این هم باشد. محامدی شاید با توجه بیشتر و تاکید بر فضای نمایش اش می توانست از طراحی صحنه ساکن و بدون شناسنامه کنونی صرف نظر کند. صحنه نمایش «دوازده» نه تنها سرما و خشونت نهفته در بسترهای زیرین داستانش را با خود به همراه ندارد، بلکه با سفیدی و بی چیزی غیرواقع گرایانه اش بیشتر شبیه دکور برنامه ها و مسابقه های تلویزیونی نشان می دهد. حتی انتخاب و نحوه همنشینی تصاویر (لب ها، نقشه و...) با کلیت فضا، طراحی صحنه و داستان نمایش نیز در این گستره یک آسیب محسوب می شود و در تناسب با مولفه های مورد انتظار قرار نمی گیرد.

در مجموع هوشمندی محامدی در انتخاب متن «دوازده» و نحوه آداپتاسیون آن را در کنار استفاده از برخی نمادها باید در وهله نخست مورد ستایش قرار داد. هر جا که دادگاه و محاکمه یی باشد، پای حقیقت و انسانیت به عنوان یک ارزش مهم اجتماعی در جامعه متمدن امروزی به میان می آید،

نکته دوم در مورد «دوازده» این است که محامدی این بار بیش از چند نمایش قبلی اش در ارتباط با جذب مخاطب موفق بوده است. اما در عین حال برخی کاستی ها در پرداخت متن، شخصیت پردازی، شبکه ارتباطات میان اشخاص داستان و نیز طراحی صحنه نمایش او وجود دارد. صحنه خالی از نشانه و پوشیده در سفیدی با ۱۲صندلی، حتی دست و پای کارگردان برای طراحی هدفمند و متنوع و خروج از سکون را هم بسته است.