آشنائی با خانوادهٔ بگونیا

تنوع گونه های بگونیا قابل توجه است برخی تا ۵ سانتی متر از سطح خاک رشد می کنند و به دلیل برگ های ریزشان به مینیاتور معروف اند و برخی تا ۲ متر رشد و نمو دارند و برگ هایشان به طول ۲۵ الی ۳۰ سانتی متر می رسد

تنوع گونه‌های بگونیا قابل توجه است. برخی تا ۵ سانتی‌متر از سطح خاک رشد می‌کنند و به دلیل برگ‌های ریزشان به مینیاتور معروف‌اند و برخی تا ۲ متر رشد و نمو دارند و برگ‌هایشان به طول ۲۵ الی ۳۰ سانتی‌متر می‌رسد. برخی از گونه‌های بگونیا به‌صورت خزنده در سطح خاک می‌رویند و برخی مانند یک درخت رشد و نمو می‌کنند حتی بعضی به‌صورت بوته‌ای می‌باشند. در واقع حدود ۱۲۰۰ گونه بگونیا شناخته شده است علاوه بر این گونه‌ها تعدادی هیبرید و ارقام جدید نیز تشکیل می‌یابند.

منشاء اصلی بگونیاها نقاط گرم و مرطوب استوائی است این گیاه اولین‌بار توسط شخصی به نام چارلز پلومیر در سال ۱۹۶۰ در سن‌دومینگو شناخته شده است او به افتخار نام استادش میشل بگون این گیاه را بگونیا نامگذاری کرد. بعدها بگونیاهای جدید از سراسر نقاط گرمسیری دنیا کشف شدند و تعداد بسیار زیادی از آنها کاشته شد. سپس بگونیاهای پیازی به‌دست آمدند و ارقام مختلف این‌ گونه‌ها نیز کشف شد. بگونیاهای برگ چناری از آفریقا، بگونیاهای همیشه گل‌دار از برزیل و گونه‌های ریزوم‌دار بگونیا از مکزیک اصل و منشاء یافته‌اند. بگونیاها را به دسته‌های ذیل می‌توان تقسیم نمود:

▪ بگونیاهای معمولی با ریشه افشان

این دسته مهم‌ترین ارقام بگونیا را شامل می‌شود. نوعی که در بالا به آن اشاره شده است (بگونیای همیشه گلدار) که حالت بوته‌ای و نسبتاً کوچک است یکی از این انواع بگونیا است که دارای ساقه‌های کوتاه پیچیده و آبکی است. برگ‌های آن مومی و گیاهی است همیشه گلدار.

▪ بگونیای ریزوم‌دار

که دارای ریزوم‌هائی شبیه به ریشه است. بخشی از این ریزوم‌ها به‌صورت افقی بالای سطح خاک قرار گرفته و ریشه‌های خود را به داخل خاک می‌فرستند. به‌علاوه در برخی از انواع بگونیا ریزوم‌ها عمودی به طرف بالا رشد می‌کنند، و غالباً از یک طرف برگ می‌دهند. در هر دو این بگونیاها گل به‌صورت خوشه‌ای با دمبرگ نسبتاً بلند در بالای شاخه‌ها و برگ‌ها قرار می‌گیرد.

▪ بگونیاهای رکس

شامل تمامی هیبریدها و شکل‌های موتاسیون یافته از بگونیا رکس است که در آسام در سال ۱۸۵۶ کشف شد. این گیاه به دلیل برگ‌های رنگین و بافت زیبای شاخ و برگ کشت و کار می‌شود. برخی از این بگونیاها دارای ریزوم کرک‌داری می‌باشند که به‌صورت افقی در سطح خاک رشد می‌کنند و برخی دیگر رشد عمودی دارند و با شاخه‌های منشعب دیده می‌شوند.

▪ بگونیای غده‌ای (پیازی)

این نیز یکی از گروه‌ەای بزرگ بگونیا است و غالباً در تابستان‌ها گل می‌دهد. در باغ‌ها و در زیر سایه‌ درختان از آنها برای گلکاری خارج از ساختمان استفاده می‌شود.

● کشت و کار بگونیا

نظر به این‌که ارقام بگونیا بسیار متنوع است، نحوه پرورش و کشت و کار و تکثیر این گیاه نیز متفاوت است. به‌طور کالی شرایط پرورشی این گیاهان بایستی با شرایط اصلی یعنی محیط گرم و مرطوب وفق دهد. درجه حرارت مناسب برای پرورش این گیاهان در شب حدود ۱۸ درجه سانتی‌گراد و روز حدود ۲۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. درجه حرارت شب تقریباً در بیشتر خانه‌ها برای رشد و نمو این گیاه مهیا است. در بین انواع مختلف این گیاه، مقاومت بگونیای همیشه گلدار نسبت به سرما بیش از ارقام دیگر است، در ساختمان‌های نسبتاً سرد باقی می‌ماند. برعکس، بگونیای رکس محل گرم‌تری می‌خواهد و باید از سرما محفوظ بماند. بگونیا در مقابل آلودگی هوا حساسیت نشان می‌دهد و به هوای آزاد و نور کافی (نور مستقیم آفتاب نباشد) نیازمند است. به‌طور کلی بگونیای همیشه گلدار و انواعی که دارای ریشه‌های افشان می‌باشند و نیز بگونیای ریزوم‌دار در مقابل شرایط نامساعد محیطی نسبت به بگونیای رکس که حساس و ظریف‌تر است، مقاومت بیشتری نشان می‌دهند. بگونیای اخیر به رطوبت زیاد، هوا و گرما نیاز دارد. بگونیاها به‌طور کلی در خاک‌های سبک، با زهکشی خوب، و کمی اسیدی و غنی از نظر هوموس و مواد آلی دیگر، به خوبی رشد و نمو می‌کنند. مخلوط خاک مناسب و مورد نیاز این عبارت از ۲ قسمت خاک خوب لومی (خاک باغچه)، یک قسمت هوموس (خاک برگ پوسیده یا تورب) و یک قسمت ماسه و شن ریز است. به این مخلوط باید مقدار کمی کود پوسیده دامی اضافه کرد. هم‌چنین بهتر است مقداری کود شیمیائی به خاک افزوده شود. برای بگونیای گلدار می‌شود از مخلوط خاک‌های سنگین‌تر استفاده کرد، در این صورت میزان لوم بیشتر و میزان هوموس کمتر خواهد بود، حال آن‌که برای بگونیای ریزوم‌دار و یا بگونیای رکس میزان هوموس بیشتر و لوم کمتر ضرورت دارد.

بگونیاها به نور مستقیم آفتاب نیاز ندارند. نوری که از موانعی گذشته و مقادیری از آن قبلاً جذب شده باشد مناسب‌تر است (نگهداری در گلخانه‌هائی که به وسیله حصیر و یا مواد آهکی پوشش شده باشند، و کاشت بگونیا در نقاط آفتاب ـ سایه زیر درختان). بگونیای همیشه گلدار به نور بیشتری نیاز دارد، در حالی‌که بگونیای رکس حداقل نور را می‌پسندد و در نور زیاد صدمه می‌بیند و می‌خشکد. برخی نویسندگان بگونیا را به‌طور کلی جزو گیاهان سایه‌پسند طبقه‌بندی کرده‌اند. بنابراین این گیاهان باید در فصل تابستان از نور شدید محافظت شوند. در نواحی سردسیر بگونیاها فقط در روزهای گرم تابستان در سایه نگهداری می‌شوند. بگونیاها به‌طور کلی در محیط کاملاً مرطوب به خوبی رشد و نمو می‌کنند، با وجود این، شدت رطوبت (خاک و هوا) نباید به حدی باشد که این گیاهان همیشه خیس باشند، در غیر این صورت ریشه‌های ظریف و نازک بگونیا که به پوسیدگی حساسیت دارد در مقابل این عارضه مقاومتی نمی‌کند. در محیط خشک برگ‌های بگونیا به زودی خشک می‌شود (پیچیدگی برگ‌ها و لکه‌های خشک شده روی برگ بگونیا به دلیل خشکی هوا به کرات اتفاق می‌افتد)، در مورد بگونیای همیشه گلدار آبیاری باید به زمانی موکول شود که خاک گلدان تقریباً خشک شده باشد و یک‌باره آب فراوانی به آن داده شود تا کاملاً خیس شود. بگونیای رکس در مقابل چنین روش آبیاری مقاومت نداشته، همواره باید به‌صورت متعادل مرطوب نگاه داشته شود. کاشت این گیاه در گلدان‌های مخصوص که خاک به‌صورت دائم از بخش تحتانی رطوبت جذب می‌کند، توصیه می‌شود.

بگونیا در مراحل رشد به کودی با ۲/۱ غلظت آن‌چه به‌طور کلی برای گیاهان گلخانه‌ای توصیه شده است، نیاز دارد. مثلاً اگر ازت، فسفر و پتاسیم به غلظت ۱۰۰۰ پی‌پی‌ام هر ۱۵ روز یک‌بار توصیه شده است، در مورد بگونیا غلظت ۵۰۰ پی‌پی‌ام این عناصر کفایت می‌کند، منتهی این کودپاشی هر هفته باید صورت گیرد، و بلافاصله بعد از گلدهی و نیز در دوره خواب از کودپاشی این گیاه اجتناب می‌شود.

● طرز تکثیر

روش ازدیاد بگونیاها بسیار متفاوت است. بسیاری از آنها از طریق کاشت بذر به آسانی تکثیر می‌شوند. بگونیای همیشه گلدار را می‌توان از طریق بذر تکثیر کرد، باید توجه داشت که بذر بگونیا بسیار ریز است و عملیات کاشت باید با دقت صورت گیرد و در صورت امکان آبیاری از بخش تحتانی گلدان انجام پذیرد. برای کاشت بذر مخلوطی از ۳/۱ خاک باغچه، ۳/۱ خاک برگ پوسیده و ۳/۱ ماسه تهیه کرده، بعد از مرطوب کردن خاک، درون گلدان می‌ریزند. سپس خاک گلدان را کمی فشرده و بذر را به‌صورت یکنواخت در سطح آن پخش می‌کنند، و روی آن قشر نازکی از مواد آلی پوسیده مثل خاک برگ یا تورب می‌ریزند. برای آبیاری بهتر این گلدان، تمامی حجم آن را در یک گلدان بزرگ‌تر پر از آب فرو می‌کنند، به‌نحوی که آب از بالا روی بذر کاشته شده نریزد و فقط از سوراخ پائین گلدان و از منافذ اطراف به داخل نفوذ کند. به‌تدریج سطح خاک خیس می‌شود و آبیاری کامل انجام می‌پذیرد. ظروف حامل بذر کاشته شده باید در محلی گرم و مرطوب نگاهداری شود. خاک اگر ضدعفونی شده باشد نتیجه بهتری عاید می‌شود. پوشاندن سطح ظروف کاشته شده توسط شیشه توصیه می‌شود. بذر ریز نباید با خاک سطح گلدان مخلوط شود. و در نهایت، هرگز نباید بذرهای کاشته شده در معرض خشکی قرار گیرند. بگونیای رکس در صورتی‌که از طریق بذر تکثیر شود تغییرات شدید ژنتیکی در آن رخ می‌دهد، و فقط به منظور پیدایش نمونه‌های جدید از طریق کاشت بذر تکثیر می‌شود. بسیاری از بگونیاها از طریق کاشت قلمه و یا قلمه جوانه انتهائی تکثیر می‌شوند و قلمه‌های نیمه خشبی از آنها گرفته می‌شود. این قلمه‌ها حداقل باید یک جوانه داشته باشند. بگونیای همیشه گلدار هم از طریق کاشت قلمه به آسانی تکثیر می‌شود و قلمه آن نیازی به مراقبت زیاد ندارد، حتی در ظروف آب هم این قلمه به زودی ریشه‌دار می‌شود. قلمه‌های ریزوم‌دار به طول ۳ سانتی‌متر و یا بیشتر از انواع بگونیای ریزوم‌دار و یا بگونیای رکس ریزوم‌دار گرفته می‌شود، بخش انتهائی ریزوم بهترین قلمه‌ها را می‌دهد.

قلمه‌های انتهائی ریزوم‌هائی که به‌صورت عمودی رشد می‌کنند، در بستر کاشت عمودی زده می‌شوند و آنهائی که رشد افقی دارند در بستر کاشت نیز به‌صورت افقی کم و بیش در ماسه فرو برده می‌شوند، و در تمامی مرحله ریشه‌زائی از آنها محافظت شده و مرطوب نگاه داشته می‌شوند. بگونیای رکس، بگونیاهای ریزوم‌دار و غده‌دار، و برخی گونه‌ها که دارای ریشه‌های افشان می‌باشند از طریق قلمه برگ تکثیر می‌شوند. این طریق تکثیر، که عملاً در گلخانه‌ها انجام می‌شود، در مقایسه با گرفتن قلمه‌های ساقه و ریزوم از نقطه نظر مدت زمان ازدیاد، طولانی‌تر است و سرانجام، از بسیاری از بگونیاها می‌توان قلمه دمبرگ تهیه کرد. این قلمه‌ها به طول ۳ تا ۵ سانتی‌متر به‌صورت مورب در بستر کاشت (ماسه) قرار می‌گیرند، شاخه‌ها و برگ‌های جدید از بخش تحتانی شروع به رشد و نمو می‌کنند.

منبع: گلکاری، دکتر احمد خلیقی