محاسبه

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود ”هیچ یک از شما نیست مگر آن که پروردگار جهانیان از او پرسش و بازخواست خواهد کرد, و میان او و وی پرده و ترجمانی نخواهد بود “

● معنی محاسبه

محاسبه: آنست که آدمی در هر شبانه‌روزی وقتی را معیّن کند که در آن به‌حساب نفس خویش برسد و طاعات و معاصی خود را موازنه نماید، و اگر آن‌را در طاعات واجب مقصّر یافت یا مرتکب معصیتی شده بود در مقام عتاب نفس خود برآید، و اگر همهٔ واجبات را به‌جا آورده و گناهی از او سرنزده است خدای - سبحانه - را شکر کند، و اگر کارهای خیر و طاعات مستحب از او صادر شده شکر و سپاس را افزون نماید.

به حساب خویش رسید پیش از آن‌که به‌حساب شما رسند

بدان‌که از کتاب الهی و اخبار و روایات و اجماع امّت ثابت است که در روز قیامت محاسبهٔ بندگان به‌دقّت خواهد شد و هموزن ذرهّ‌ای از اعمال و اندیشه‌ها و نگاه‌ها را مطالبه و بازخواست خواهند کرد. خدای سبحان می‌فرماید:

و ترازوهای درست (عدل و راستی) را در روز رستاخیز بنهیم پس هیچ کس ستم نبیند و اگر هم‌سنگ دانهٔ خردلی باشد آن‌را [به‌حساب] آوریم و ما بس حسابگرانیم.

(وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَهِٔ فَلٰا تُظْلَمُ نَفْسُ شَیْئاً وَ اِنْ کٰانَ مِثْقالَ حَبَّهٍٔ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنابِها وَ کَفٰی بِنٰاحٰاسِبینَ ) (سروهٔ انبیاء، آیهٔ ۴۷)

و می‌فرماید:

روزی که خدا همگی‌شان را برانگیزد و از اعمالی که کرده‌اند و خدا آن را شمار کرده و آنها فراموش کرده‌اند خبرشان دهد و خدا بر هر چیزی گواه است.

(یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ‌اللهُ جَمیعاً فَیُنَبِّئُهُمْ بِمٰاعَمِلُوا أَحْصاهُ‌اللهُ وَ نَسُوهُ وَاللهُ عَلٰی کُلِّ شَیْءٍ شَهیدْ ) (سورهٔ مجادله، آیهٔ ۶)

و می‌فرماید:

و نامه‌ها پیش نهند، و گنهکاران را از آن‌چه در آن است هراسان بینی و گویند: ای وای برما! این نامه چیست، که کوچک و بزرگی فرو نگذاشته مگر در شمار آورده، و هرچه کرده‌اند حاضر یابند که پروردگارت به‌ هیچ کس ستم نمی‌کند.

(وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمّٰا فیهِ وَ یَقُولُونَ یٰا وَیْلَتَنا مٰا لِهٰذَا الْکِتابِ لٰا یُغادِرُ صَغیرَهًٔ وَ لٰا کَبیرَهًٔ اِلّٰا أَحْصٰاهٰا وَ وَجَدُوا مٰا عَمِلُوا حاضِراً وَ لٰا یَظْلِمُ رَبّکَ أحَداً) (سوره کهف، آیهٔ ۴۹)

و می‌فرماید:

در آن روز مردم گروه گروه و پراکنده بیرون آیند تا اعمالشان را به آنها بنمایند. پس هر که هم‌وزن ذرّه‌ای نیکی کند آن‌را ببیند، و هرکه هم‌سنگ ذرّه‌ای بدی کند آن‌را ببیند.

(یَوْمِئِذٍ یَصْدُرُالنّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أعْمالَهُمْ فَمَنْ یَعْمَلْ مثْقالَ ذَرَّهٍٔ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍٔ شَرّاً یَرَهُ ) (سورهٔ زالزال، آیهٔ ۶-۸)

و می‌فرماید:

روزی که هرکس آن‌چه را از کار نیک کرده حاضر بیابد، و آنچه کار بد کرده است، دوست دارد که میان او و کارهای بدش فاصله‌ای دور باشد.

(یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سوءٍ تَوَدّٰ لَوْ اَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً ) (سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۳۰)

و می‌فرماید:

آنگاه به هر کس آنچه کرده [پاداش] تمام دهند و به آنان ستم نخواهد شد.

(ثُمَّ تُوَفّیٰ کُلّٰ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لٰا یُظْلَمُونَ ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۸۱؛ سورهٔ آل‌عمران، آیهٔ ۱۶۱)

و می‌فرماید:

به پروردگارت سوگند که همگی‌شان را از آن‌چه می‌کرده‌اند پرسش (و بازخواست) می‌کنیم.

(فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ اَجْمَعینَ عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ ) (سورهٔ حجر، آیهٔ ۹۲)

و رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود: ”هیچ یک از شما نیست مگر آن‌که پروردگار جهانیان از او پرسش (و بازخواست) خواهد کرد، و میان او و وی پرده و ترجمانی نخواهد بود.“

و در احادیث بسیار وارد شده است که: ”هر کسی که در روز قیامت قدم از قدم بر نمی‌دارد مگر این‌که از او می‌‌پرسند که عمرش را در چه صرف کرده و از میان بُرده، و از تن او که در چه کار کهنه کرده، و از مال او که از کجا بدست آورده و به چه مصرف رسانیده.“ و آیات و اخبار وارده در محاسبهٔ اعمال و سؤال از اندک و بیش و کوچک و بزرگ در روز شمار بی‌شمار است. و اخبار دیگری نیز هست که دلالت دارد بر این‌که در دنیا امر به‌محاسبه و مراقبت شده، و بر آن ترغیب نموده‌اند، و آن‌را سبب نجات و رهایی از حساب آخرت و دشواری و سخت‌گیری آن قرار داده‌اند. پس هر که نفس خود را پیش از آن‌که به حساب او رسند محاسبه کند و آن را در نَفَس‌ها و حرکت‌ها مطالبه و بازخواست نماید، و اندیشه‌‌ها و چشم‌زدها را به حساب آورد و اعمال و اقوال خود را به میزان شرع بسنجد: در قیامت حساب او آسان شود، و جواب او هنگام سؤال حاضر باشد، و بازگشت‌گاه و سرانجام وی نیکو خواهد بود. و هر که نفس خود را مورد محاسبه قرار ندهد: حسرت و ندامتش بردوام و درنگ و توقفّش در پهنه و فراخنای قیامت دراز خواهد شد، و کارهای بدش او را به‌خواری و رسوائی می‌کشاند. خدای سبحان می‌فرماید:

و هر کس باید بنگرد برای فردا چه پیش فرستاده است.

(وَلْتَنْظُرْ نَفْسُ مٰا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ) (سورهٔ حشر، آیهٔ ۱۸)

و مراد از این نگرش و نظر محاسبهٔ اعمال است.

و رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:

به حساب خود برسید پیش از آن‌که به‌حساب شما رسند، و [اعمال] خود را بسنجید پیش از آن‌که آن‌را [به ترازوی قیامت] بسنجند.

(حٰاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا، وَ زِنُوهٰا قَبْلَ أَنْ توُزَنُوا)

و امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: هرگاه یکی از شما از پروردگار خود چیزی بخواهد که حتماً به او عطا فرماید باید از همهٔ مردم ناامید باشد، و هیچ امیدی جز به خدای تعالی نداشته باشد، و چون خدای تعالی این را از دل وی دانست قطعاً به‌او عطا می‌فرماید، پس نفس خود را محاسبه کنید پیش از آن‌که شما را بر آن محاسبه کنند، که برای قیامت پنجاه متوقف (توقّفگاه) است که هر موقفی هزار سال آدمی را نگاه می‌دارند. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود:

در روزی که اندازهٔ آن پنجاه هزار سال است.

(فی یَوْمٍ کانَ مِقدارُهُ خَمْسینَ اَلْفَ سَنَهٍٔ ) (سورهٔ معارج، آیهٔ ۴)

و اینکه محاسبه را فرع بر ناامیدی از مردم و امیدواری به خدا قرار داده دلالت دارد بر این‌که انسان در عموم کارهای خود به مردم امید دارد نه به‌خدا، و خود از این امر غافل است، و ذکر درنگ در توقّف‌گاه‌های روز قیامت دلالت دارد براینکه آن در رنگ‌ها و توقّف‌ها برای حسابرسی است، پس هر که در دنیا هر روز به‌حساب خود رسیده باشد نیازی به آن درنگ‌ها در آن روز ندارد.

و فرمود: اگر برای حساب روز قیامت هیچ بیم و هراسی نباید مگر هول و خوف عرضه کردن اعمال بر خدای تعالی و رسوائی دریده شدن پرده از روی پنهانی‌ها جای آن داشت که آدمی هرگز از سر کوه به‌زیر نباید و در آبادی‌ جای نکند و چیزی نخورد و نیاشامد مگر از روی اضطرار که بیم تلف در آن باشد، و کسی که هول‌ها و سختی‌های رستاخیز را می‌داند در هر نَفَسی چنان‌ عمل می‌کند که قیامت برپا شده است، و به‌دل مشاهده می‌کند که مردم نزد پروردگار جبّار ایستاده‌اند، و در این هنگام خود را به محاسبه می‌کشد که گوئی در پهنهٔ قیامت فرا خوانده شده و در صحنهٔ آن از او سؤال می‌کنند. خدای تعالی می‌فرماید:

”و اگر هم‌سنگ دانه‌ای (اسپند یا ارزن) باشد آن را بیاورم و ما بس شمار کننده‌ایم.“

(وَ اِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّهٍٔ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفٰی بِنا حاسِبین) (سورهٔ انبیاء، آیهٔ ۴۷)

و امام کاظم (علیه‌السلام) فرمود: ”هر که نفس خود را در هر روز محاسبه نکند از ما نیست، پس اگر کار نیکی کرده از خدای تعالی افزون بر آن بخواهد، و اگر کار بدی مرتکب شده از خدا آمرزش بخواهد و به او باز گردد.“

و در بعضی از اخبار امده است: ”سزاوار است که خردمند چهار ساعت داشته باشد: ساعتی که در آن به محاسبهٔ نفس خویش پردازد ... .“

امّا کیفیت محاسبهٔ نفس این است که: ابتدا از نفس خود محاسبهٔ واجبات را که به منزلهٔ سرمایهٔ اوست بجوید، پس اگر همهٔ آنها را درست ادا کرده شکر خدا را به‌جا آورد و نفس را بر مِثل آن ترغیب نماید، و اگر چیزی از آنها را ترک کرده از او قضای آن را مطالبه کند، و اگر آنها را ناقص به‌جا آورده او را مجبور کند که نوافل را نیز به‌جا آورد، و اگر مرتکب گناهی شده در مقام نکوهش و عتاب آن برآید و آن را به‌ عذاب افکند و زجر کند، و تلافی و تدارک آنچه‌را که کوتاهی کرده مطالبه نماید، همچنان‌که تاجر با شریک خود چنین می‌کند. و همان‌طور که در حساب دنیا برای حبّه و قیراط و چیزهای اندک دقت و تفتیش می‌کند و افزایش و کاهش را مورد توجه قرار می‌ٔهد که مغبون نگردد همچنین باید از افعال نفس تفتیش کند و بر آن تنگ بگیرد و از حیله و مکر آن احتیاط نماید زیرا مکر و خدعهٔ نفس بسیار است، پس باید جواب درست از همهٔ گفتار روز خود مطالبه کند، و پیش از آن‌که در صحرای قیامت دیگری به‌حساب او برسد خود به‌حساب خویش برسد، سپس از جمیع کردار و حالات خود، از نگاه کردن و ایستادن و نشستن و خوابیدن و خوردن و آشامیدن حتی از سکوت و سکون خود که چرا ساکت و ساکن شد، سؤال کند و از خواطر و افکار و صفات نفسانی و اخلاق درونی خویش بپرسد. پس اگر از عهدهٔ جواب این همه برآمده به‌طوری که در جمیع آن حق را ادا کرده و چیزی از واجبات را ترک نکرده و مرتکب گناهی نشده باشد: از حساب آن روز آسوده و فارغ است و چیزی باقی ندارد، و اگر در بعضی کوتاهی کرده، آن‌چه را ادا کرده حساب کند و باقی را در دل خود ثبت نماید.