ساختار, زمان, روایت و درهم شکنی آن در آثار میلان کوندرا

این که بگوییم رمان چی است جهانی از بحث و تعریف های زیادی پیش روی ما قرار می گیرد

این که بگوییم رمان چی است جهانی از بحث و تعریف های زیادی پیش روی ما قرار می گیرد. از ساده ترین تعریفی که سامرست موام پیش روی می گذارد تا تعریفی که جریان ضد رمان و رمان نو در فرانسه ارایه کرد. از لحاظ ساختار و محتوا تا این که چه چیزی را می شود رمان نامید و ده ها مورد دیگر.

اما همین چندگانه گی و برداشتن گام های متفاوت در این موضوع باعث شده تعاریف و ساختارهای مروج شکسته شود و هرازگاهی مخاطب با خواندن یک رمانی که از پیش ذهنیت رو به رو شدن با آن را ندارد دچار شگفت زدگی شود.

یکی از این نویسنده هایی که توانسته با رمان آن گونه که خودش می خواهد برخورد کند و در واقع مخاطب را هرجایی که بخواهد شگفت زده نماید، میلان کوندرا نویسنده اهل چک است. همشهری نویسنده بزرگ دیگر چک فرانتس کافکا، حالا هرچند خودش هم چندان موافق با این همشهری و همزبان بودن با کافکا نیست.

او در کتاب (پرده) یا هنر، حافظه و فراموشی در بخش نابرابری علاج ناپذیر می گوید: «از آن جایی که فرانسویان عادت ندارند تا بین حکومت و ملت تمایز قایل شوند، در بسیاری از اوقات می شنوم که کافکا را نویسنده ای اهل چک معرفی می کنند. تردیدی نیست که این مطلب بی معناست. باید یادآور شویم که کافکا تنها به زبان آلمانی می نوشت و بی هیچ ظنی خود را آلمانی می پنداشت. با این حال، لحظه ای تصور کنیم که او کتاب هایش را به زبان چک نوشته باشد. امروز، چه کسی او را می شناخت؟ ماکس برود برای تحمیل او به ضمیر ادبی جهان، باید مدت بیست سال و آن هم با کمک نویسندگان آلمان، تمام سعی و کوشش خود را صرف این کار می کرد؛ حتا اگر ناشری از پراگ کار چاپ کتاب های کافکای فرضی اهل چک ما را انجام می داد، هیچ یک از هم وطنانش (یعنی هیچ یک از اهالی چک) آن اندازه قدرت نداشت تا نوشته های شگفت انگیز او را که به زبان سرزمینی دور دست نوشته شده بود به دنیا بشناساند. نه باور کنید، هیچ کس، هیچ کس امروز، اگر کافکا اهل چک بود، او را نمی شناخت.»

نوشتن در مورد کارهای میلان کوندرا دشوار است، چون به ندرت می توان دو اثر او را با یک نگاه دید جز در مواردی که خودش می خواهد و آن هم در بخش روایت نمودن یک موضوع که ناگهان سر و کله اش میان داستان پیدا می شود.

زمانی که شما رمان های کوندرا را روی دست می گیرید با پشتاره ای از مفاهیم فلسفی و روانشناسی همراه می شوید و از سوی دیگر باید آماده پذیرش هرلحظه یی تغییر ساختاری رمان نیز باشید. چون نگاه کوندرا به رمان و جهان رمان متفاوت تر از مفاهیمی است که ما اکثراً با آن رو به رو شده ایم و یا هم انتظار داریم.

برای همین هم است که در خصوص تاثیرات رمان و رمان نویسان روی تمام موارد اجتماعی و جهان می گوید: قرن هجده تنها قرن روسو، ولتر و هولباک (فیلسوفان) نیست، بلکه قرن فیلدینگ، اشترن، گوته و لاگلو نیز هست. حالا بماند که در لابه لای کتاب هایش چقدر داستایفسکی را با نیچه و فروید و دیگران رو در رو می سازد و در مقابل هم قرار می دهد. برای او رمان نویس با خلق جهان اش شانه به شانه فیلسوفان، جامعه شناسان و تاثیرگذارترین افراد حرکت می کند.

او در هر رمانش می خواهد همین گونه به جهان نگاه کند و جهان رمانش را بسازد. برای این موضوع گاهی نیاز است تا هر رمانش را تنها ورق زد و در موردش گفت.

۴۵۲۲۰رمان آهستگی؛ این رمان ما را با نکاتی رو به رو می سازد که اگر خواسته باشیم در مورد آن بنویسم، باید بگوییم: آهستگی رمانی که فلسفه چرخش زمان، آهستگی زمان، خود «آهستگی»، دگرگونی ماهیت زمان، بررسی فلسفی معادله مجهول زمان و انسان و مکان است. این تعریف را تنها وقتی می شود بهتر فهمید که این رمان را بخوانیم. چون رمان روایت خطی یک قصه نیست، این رمان هم از لحاظ ساختار و هم از لحاظ روایت، تفاوت آشکاری با رمان هایی دارد که همیشه در گرو روایت یک خط اند.

آهستگی گذشته از این که ساختارهای روایتی را می شکند، در مورد شخصیت پروری، زمان در داستان و خود زمان سبک خاصی را می گیرد. همان کاری که در دیگر رمان های میلان کوندار هم از آن استفاده شده است. اما تفاوتی که این رمان دارد، در خصوص پچیدن عناصر داستانی رمان با ارایه تعریف متفاوت از زمان در رمان است.

در این رمان هربخشش را می توان به گونه دیگری یافت وقتی در مورد زمان می گوید که: «او در برهه ای از زمان قرار گرفته که از گذشته و آینده جداست.» مشخصن منظور همین زمان یا زمان حال نیست، تصور دیگر از ماهیت زمان خلق می کند. ماهیتی که با برداشت های فلسفی همراه می باشد. همان گونه که در بخشی از کتاب می گوید: میان آهستگی و حافظه، فراموشی و سرعت، رابطه ی پنهانی وجود دارد و در ادامه به خاطر اثبات گفته هایش، می گوید حالت کاملن معمولی را در نظر آورید: فردی در خیابان در حرکت است. به ناگاه تلاش می کند تا مطلبی را به خاطر آورد، اما در یادآوری آن عاجز است. به صورت خودکار از سرعت قدم هایش می کاهد. اما فردی که قصد دارد اتفاق ناخوشایندی که به تازگی برایش اتفاق افتاده را به دست فراموشی سپارد، به طور ناخودآگاه بر سرعت قدم هایش می افزاید؛ گویی در تلاش است تا میان اتفاقی که نزدیکی اش را حس می کند و خود، فاصله ای اندازد.

این رابطه مجهول آهستگی و تندی را بعد در پایان کتاب با رو به رو ساختن شوالیه ای از قرن هفدهم با ونسان از قرن بیستم بیشتر واضح می سازد.

تنها موضوع زمان در رمان این گونه برجسته نیست، کوندرا با ذره بینی که دارد تا عمق انسان، زمان، تاریخ، هنر، فلسفه و تخیلات و حادثه ها رسوخ می کند.

کوندرا با شناختی که از تمامی نویسنده ها دارد، همیشه تلاش می کند تا سوای از همه آن ها، کس دیگری باشد، کسی که زمانی به شخصیت ها رسوخ می کند، جدای از داستایفسکی باشد و اگر تاریخ را بخواهد به تصویر بکشد، دیگر تاریخ همان تکرار جنگ و صلح تولستوی یا نویسنده های که رمان تاریخی نگاشته اند نباشد.

چنین نیست که او خواسته باشد با پشت پا زدن به نویسنده های گذشته خود را برجسته تر از آن بسازد.

کوندرا در مورد نویسنده های پیش از خود، اگر خیلی هم خوشبین نیست نمی خواهد آن ها را به گونه کامل نادیده بگیرد. وی در کتاب رمان، حافظه و فراموشی می نویسد: … موقعی که روزی تاریخ رمان به انتها برسد، سرنوشت رمان های بزرگی که بر جای خواهد ماند چه خواهد بود؟ برخی از این رمان ها قابل تعریف کردن و تبدیل به شکل های دیگر نیستند. این رمان ها همان گونه که هستند یا به زندگی خود ادامه می دهند و یا از بین می روند.

او با اشاره در مورد رمان های آنا کارنینا و ابله می گوید: هرچند این رمان ها قابل تعریف کردنند و به همین دلیل هم می شود آن ها را به آثار سینمایی و یا نمایشی تبدیل کرد. اما این توهمی بیش نیست؛ چون برای این که بتوان از رمان نمایش ساخت، باید اول ترکیبش را شکست؛ باید شکلش را از بین برد. اما اگر اثر هنری را از شکلش جدا کنیم چه چیزی از آن باقی خواهد ماند؟

برای کوندرایی که شکل و ساختار این همه اهمیت دارد و بازی با زمان و زمان در داستان هم چون یک روایت برایش ساده است باز هم او برای رمان های گذشته نیز ارزش خاصی قایل است.

در سرانجام کتاب آهستگی کم کم پی می بریم که در این کتاب زمان به گونه ای از دو مسیر حرکت می کند، زمانی که از گذشته می آید و زمان حال، زمانی که از حال به سمت آیینده حرکت می کند و این موضوع همزمان می شود با ونسان فردی در قرن بیستم و آغاز کتاب. و شوالیه یکی از شخصیت ها که از گذشته ها به سمت حال و امروز می آید و در پایان کتاب هم هم زمان می شود با ونسان که به قول کوندرا: «در برهه ای از زمان قرارمی گیرند که از گذشته و آینده جداست.»

کوندرا در مورد واکاوی و برهنه کردن انسان ها وقتی می پردازد، به عمق روان انسان می رود. در جا هایی از کتاب نشان می دهد که چگونه انسان ها پس از تحقیرشدن شان با تحقیر کردن دیگری می خواهند به آرامش برسند. او این موضوع را در یکی از شخصیت های رمان آهستگی اش چنان به سادگی و سوا از شیوه های رمان های روان کاوانه به نمایش می گذارد که مخاطب راهی جز این نمی یابد که بپذیرد که ما با نویسنده ای رو به رو هستیم که نشان می دهد که چه اندازه توانایی یک روان کاو امروزی را دارد و یا ساده تر بگویم نویسنده ای که انسان امروز برایش آب است و آیینه.

کوندرا گذشته از مواردی که در محتوای رمان می گنجاند و با زمان و زبان بازی می کند. فلسفه و تاریخ را در هم می آمیزد، اسطوره ها را به امروز می کشاند، در ساختار رمان نیز هرگاه خواست تغییر وارد می کند و هر وقت که بخواهد ناگهان در رمانش حضور می یابد.

kundera-immortalityشاید برای همین هم است که خودش در رمان »جاودانگی» اش می گوید: «رمان نباید شبیه مسابقه دو چرخه رانی باشد، رمان باید شبیه مهمانی باشد.»

او در رمان »جاودانگی» نمی خواهد تنها متمرکز به زمان و موضوع رمانش شود، کوندرا در این کتاب از آغاز می خواهد به ما بفهماند که چگونه می تواند یک فرد عادی را که از پیش تعیین نشده وارد رمان خود و به حیث یکی از شخصیت های نسبتاً اصلی معرفی نماید. او در رمان جاودانگی با اگنس یکی از شخصیت های رمانش همین کار را می کند. روایت از جای دیگری اغاز می شود بعد به گونه تصادف با کسی رو به رو می شود و او را اگنس نام می گذارد. و می گوید هیچ وقت زنی به نام اگنس در زندگی ام نمی شناختم. این چیزی است که در واقع خود کوندرا وارد رمان خود شده آن را می گوید. کوندرایی که می دانیم نویسنده است به ناگهان تبدیل به راوی شده مخاطب را، مخاطب قرار داده به او هرآنچه که را که خواسته باشد، می گوید.

او در خصوص مداخله نمودن و وارد شدن به رمان هایش به پرسی که از او می شود که: «در رمان های شما عباراتی پیدا می شوند که در آن ها این شما ـ مستقیماً خود شما ـ هستید که سخن می گویید.» پاسخ می دهد: حتا اگر خود من باشم که سخن می گوید، تفکر من به یک شخصیت مربوط می شود. من می خواهم نگرش ها و طرز دید این شخصیت را، به جای او و عمیق تر از آ« چه خود او می تواند، در ذهن مجسم کنم.

کوندرا این نکته را در بخش های پایانی کتاب هنر رمان واضح تر می سازد. او می گوید: رمان نویس سخنگوی هیچ کس نیست و من تا آنجا روی این حرف تاکید می کنم که بگویم او حتا سخنگوی افکار خاص خودش هم نیست. او به استناد گپ هایش تولستوی را در تقابل با آنا کارنینا قرار می دهد. یک سوی تولستوی اخلاق گرا را می آورد و سوی دیگر آنا را. برای همین می گوید: من مرجحاً می گویم که او، در حین نوشتن، به صدای دیگری به غیر از صدای اعتقادات اخلاقی شخصی خود، گوش داده است. موضوعی که به نحوی مداخله نمودنش در رمان هایش را توجیه می کند.

رمان جاودانگی نمونه بارز آن چه که در بالا ذکر کردم هست. کوندرا همین گونه خودش وارد رمان می شود اما در واقع حتا سخنگوی خودش نیز نیست که این موضوع گاهی خواننده را دچار سردرگمی می کند به خصوص زمانی که از گوته به همینگوی و از همینگوی به زمان اگنس و پل و لارا ـ شخصیت های امروزی رمان جاودانگی اش – بر می گردد.

او هم چنان در این گشت و گذار زمانی و در میان این همه آدم که در طول زمان که حالا به گفته خودش در بخشی از جاودانگی قرار گرفته اند در یک جایی به مخاطبش می فهماند که نباید دنبال یک نتیجه گیری باشد. موضوعی که اکثر در رمان ها انتظار آن را می کشیم. کوندرا با وارد شدن به جهان داستانی رمانش می گوید: «فکر می کنی هرچیزی که دنبال یک نتیجه گیری ن هایی نیست، خسته کننده است؟»

این پرسش در واقع متوجه تمام کسانی می شود که کتاب را در دست دارند و پرسش هم همین است که آیا واقعن ذهن مخاطب امروزی که این همه شرطی شده که همیشه در رمان تنها باید دنبال یک نتیجه ن هایی بگردد، یا بگذارد که نویسنده هر آن گونه که می خواهد او را با خود به سمت موضوعات گوناگون بکشاند؟ گاهی او را وارد شخصی ترین جزییات زندگی گوته کند و گاهی هم با همینگوی در یک جهان دیگر او را رو به رو بسازد، یا هم بگذارد نویسنده رمان به ناگهان در رمان وارد شده در مورد جزییات رمان جدید بگوید؟ کاری که او به مراتب در رمان جاودانگی اش تکرار می کند.

با آن که، ساختاری که کوندرا از آن استفاده می کند برای مخاطبینی هم چون ما شاید پدیده تازه ی باشد و این گونه بازی ها در گذشته های ذهن ما و تصویر همیشگی رمان همخوانی نداشته باشد اما او توانایی این را دارد که مخاطب را دنبال خود بکشاند. و او را به جای آن که، آن چنان که خودش می گوید در رمان هایش به »جای مسابقه دو چرخه رانی به مهمانی ها ببرد.»

اما صادقانه تر اگر بگوییم این موارد همیشه هم چنین نیست، که او ما را به مهمانی بکشاند؛ با تمام قدرتی که او دارد گاهی مخاطب را از این دست به آن دست کشاندن خسته می سازد.

تنها این نه، زمانی هم که او ناگهان یکی از شخصیت های تازه را در وسط رمان وارد داستان می سازد و تنها به خاطر یک نکته کوچک که در یک بخش کوچک دیگر رمان با یکی از شخصیت های اصلی رمانش رابطه داشته او را بی دلیل پردازش داده یک یا چند بخش را به آن اختصاص می دهد، بخش هایی که حس می شود نبودنش هیچ خدشه ای به رمان وارد نمی کند. برعکس این کار مخاطب را تا اندازه ای خسته می سازد و به نحوی وقتی تمام می شود می بینیم که مخاطب را دست انداخته است.

این موضوع در رمان جاودانگی در خصوص یکی از شخصیت ها به نام رابینس اتفاق می افتد که فقط به خاطر تنها رابطه ای کوتاهی که با اگنس داشته مخاطب را با تمام زندگی خود رو به رو می سازد و بیشتر از چهار فصل رمان را به خود اختصاص می دهد.

the_unbearable_lightness_of_beingاما اگر پیش زمینه ذهنی ای در مورد فلسفه نداشته باشیم سرزدن به رمان هایش ما را به دشواری همراه می سازد مثلن زمانی که رمان بارهستی را با بازگشت ابدی نیچه آغاز می کند، بحث عمده ای در خصوص این فیلسوف و به خصوص موضوع مطرح شده بازگشت ابدی را پیش می کشد. می گوید: «بازگشت ابدی، اندیشه ای اسرار آمیز است و نیچه با این اندیشه بسیاری از فیلسوفان را متحیر ساخته است. باید تصور کرد که یک روز همه چیز همان طور که پیش این بوده تکرار می شود و این تکرار هم چنان تا بی نهایت ادامه خواهد یافت.» شبیه بار هستی، شبیه تکرار زندگی و درهم آمیختن با رنج و این یعنی همان تکرار سیزیوف وار چنانچه خودش در رمان بارهستی می گوید:»بار هرچه سنگین تر باشد، زندگی ما به زمین نزدیک تر، واقعی تر و حقیقی تر است.»

او این موضوع را در رمان بارهستی، با هستی درهم می آمیز و انسان را در تقابل با جبری که از پیش تعیین شده ناتوان و درمانده از ر هایی از هستی می داند:… زیرا در این دنیا همه چیز از قبل بخشوده شده و همه در آن به طرز وقیحانه ی مجاز است.» فلسفه در رمان های او به شدت زنده اند و نفس می کشند و در هرچند بخشی از یک رمانش برای خود جا باز می کنند. موضوعی که در کنار دیگر موارد ما را با نویسنده ای که به خوبی می تواند فلسفه را تعبیر و آن را با زندگی روزمره گره بزند و در قالب رمان بگنجاند نیز رو به رو می سازد.

با خواندن آثار او می توانیم پی ببریم که او نویسنده خلاقی است و حرف های زیادی به گفتن دارد و این موضوع را می شود به وفور در کارهایش دید. اما نکته ای که می تواند گره از کار او بگشاید کتاب رمان هنر او است که پس از رمان های کوندرا اگر سری به کتاب » هنر رمان» اش بزنید. بیشتر می توانید به دیدگاه او نسبت به رمان آشنایی پیدا کنید و گره از کارهایش باز کنید.

کوندرا در مورد رمان یک حرف می گوید و نهایت و قوت دیدش را نسبت به رمان در آن خلاصه می کند: «اگر رمان حقیقتاً باید از میان برود، به این دلیل نیست که نیرویش تمام شده است، بلکه بدان خاطر است که رمان در جهانی به سر می برد که دیگر از ان او نیست.»

چرا باید میلان کوندرا را در افغانستان خواند؟

آنچه که در بالا نوشتم بیشتر بخشی از چه گونه گی آگاهی یک نویسنده بود، نویسنده ای که گاهی ورودش به ژرفنای انسان ها تصویر او را در دور دست ها به ماندگاری داستایفسکی می توان دید. و از سوی دیگر ساختاری که در نوشته هایش از آن استفاده می کند توانایی یک نوگرا را نشان می دهد که بی پروا قلمش را بر می دارد و تا جایی که می تواند و دلش می خواهد شخصیت ها و قصه هایش را می چرخاند و گاهی هم بدون اطلاع قبلی ناگهان در داستان حضور می یابد. که این موضوع می تواند کمک کند برای خطر کردن در نوشتن، خطر کردن در شکستن ساختارها و فهمیدن این که دست نویسنده ای برای خلاقیت به روش هایی گوناگونی باز است.

از سوی دیگر زمانی که رمان جهالت و بار هستی را می خوانیم ما را به یک نکته عجیبی در یک برشی از تاریخی با این نویسنده و کشورش گره می زند و حسرت نداشتن یک نویسنده و یک راویی که حرف های زیادی را که در دل زمان مانده اند را به رخ مان می کشد.

کوندرا از زبان شخصیت هایش روایت می کند که چه گونه وقتی یک روز چشم باز کردند همه جا را تانک های روسی گرفته بود چیزی که در افغانستان هم اتفاق افتاد اما کمتر کسی توانست همچون کوندرا ذره به ذره ی آن لحظات را با جا دادن در دل داستان و روایت کردن از چشم و زبان آدم ها ماندگار بسازد.

کوندرا مانند یک حافظه جمعی تاریخی همه چی را در ذهن دارد و وقتی که روایت می کند می بینم که نویسنده تا چه اندازه ناظر بر تمام قیودات، شرایط و رویدادهای که شکل گرفته در یک برهه از زمانی است و حرف هایی را می گوید که به راحتی می توان گفت تاریخ توانایی گفتن آن را ندارد.

او از زمانی می نویسد که چه گونه افراد به خاطر باورهای خود و به خاطر نوشتن برخلاف عقاید حاکم وقت، شکنجه شده و زندان رفته اند، اتفاقی که همانند آن در افغانستان هم افتاد. اما این نوشتن سوای آن چه است که ما در دل تاریخ خوانده ایم. سوا از آن چیزی است که توقع می رود آن را در قالب داستان بدون نشستن در مسند قضاوت بگنجانند.

حتا اگر از این هم بگذریم تا حالا کسی به این قدرت چهره های یک کشور تحت اشغال را این گونه با کلمات نقاشی نکرده است. او همچون یک راوی توانا و یک نقاش چیره دست یک بخشی مهم از تاریخ اش را در این قالب انداخته تا گذشته از روایت های تاریخی چهره های آدم ها را هم شامل سازد، آدم هایی که با نفرت به تانک ها نگاه می کنند و آدم هایی که وادار می شوند برای آن چه نوشته اند، دوباره برخلاف آن بنویسند و یا اعتراف کنند که اشتباه نوشته اند. آدم هایی که تعهد می کنند چی بنویسند و چی نباید بنویسند.

از یک برشی زمانی همانندی که افغانستان و چک دیده. کوندرا آن لحظات را ذره به ذره روایت کرده. روایتی که آن تصاویر را برای همیشه زنده نگه داشته چیز که این جا ما نیز نیاز به روایت شدن آن در دل قصه ها داریم. آن چی را که بشود حتا در چشم آدم های داستان ها خواند. این کمی به خوبی در داستان نویسی ما وجود دارد و به قول خودش: «بعضی وقت ها فقدان یک رمان بزرگ جبران ناپذیر است.» رمانی که بتواند در کنار تاریخ و یا حتا فراتر از تاریخ جایی باشد برای آن چه که سر آدم ها می آید. همان گونه که سر آدم های رمان جهالت و به خصوص رمان بارهستی آمده که این رمان دومی، فراتر از یک روایت تاریخی برای مان قصه های زیادی دارد، قصه های از جنس سرگردانی آدم ها از جنس نارضایتی آدم ها، از جنس استفاده شدن و افتادن انسان ها در دستانی که همیشه خشونت می آفرینند.

با نگاه به آثار او می شود فهمید که او حساب بزرگی روی رمان می کند و این توانایی را در رمان می بیند برای همین هم است که با هراس از آن چه که در رمان کلیشه شده می گوید: «با دلهره، به روزی می اندیشم که هنر دیگر به جست و جوی ناگفته ها نخواهد پرداخت و رام و سر به زیر در خدمت زندگی جمعی درخواهد آمد.» و این ترس، واقعی ترین ترس در خصوص رمان است که نادیده گرفتن آن می تواند ضربه بزرگی به این دست آورد بشر در خصوص ادبیات وارد کند.

http://nebesht.com/kundera-review-aryan-aroon