سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره

کتاب «سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره» نوشته دکتر سیداسعد شیخ‌الاسلامی سال ۱۳۸۷ به همت انتشارات سمت در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. این کتاب شامل ۲۶۲ …

کتاب «سیری اجمالی در اندیشه‌های کلامی معتزله و اشاعره» نوشته دکتر سیداسعد شیخ‌الاسلامی سال ۱۳۸۷ به همت انتشارات سمت در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. این کتاب شامل ۲۶۲ صفحه و در ۵ بخش گردآوری شده است.

علم کلام، در مقام یک دانش از آن قوم و قبیله خاصی نیست و چون امور اعتقادی و باورهای دینی را بررسی می‌کند همه ملل و نحل از آن بهره می‌جویند، اما نمی‌توان ادعا کرد که در میان جوامع مختلف سرگذشت واحدی داشته است. جز داد و ستدهای فکری و علمی که به تناسب در میان این مکاتب صورت پذیرفته، هر یک از آنها از سرگذشت و شناسنامه‌ای برخوردار است که آن را از دیگر رویکردها متمایز می‌سازد.

نویسنده در کتاب مورد بحث که حاصل چند سال تحصیل و تدریس در این حوزه است، ‌کوشیده با زبانی ساده، سیر اجمالی علم کلام را از ظهور نخستین فرقه‌های آن تا دوران اشاعره متاخر بازگو کند؛ البته گفتنی است در کتابی که بر اجمال و اختصار مبتنی است که همه مطالب با تمام جوانب و فروع آنها بیان نشود، اما باز هم با همه کاستی‌ها سعی شده خلا‡ موجود در این زمینه تا حدودی پرشود.

بخش اول کتاب به کلیاتی درباره تعریف علم کلام، موضوع، تاریخچه و وجه تسمیه علم کلام اختصاص یافته است.

نویسنده در بخش دوم کتاب، اشاره‌ای به پیدایش فرقه‌ها در اسلام می‌کند. از بارزترین ویژگی‌های جامعه در زمان ظهور اسلام، وجود اختلاف و تفرقه در رویکرد افراد و گروه‌های مختلف درباره مسائل گوناگون و بویژه امور مربوط به جهان هستی و پروردگار آن و جایگاه و آینده انسان در این جهان و... است که به تفصیل در این بخش مورد مطالعه قرار گرفته است.

در بخش سوم، نویسنده با آوردن مقدماتی شرح می‌دهد حضور مستقیم نخستین فرقه‌های اسلامی در مسائل سیاسی چگونه زمینه‌ای پدید آورد تا بعدها متکلمان نیز وارد عرصه‌های سیاسی شوند و در طلوع و غروب سلسله‌های بزرگ اسلامی ایفای نقش کنند.

«بنیادهای فکری یا اصول کلامی معتزلیان» عنوان چهارمین بخش از کتاب مورد بحث است که عقاید مورد اتفاق معتزلیان و اصول پنجگانه یا مبانی کلامی معتزلیان را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. اصول و مبانی کلامی معتزلیان از ۲ منظر در این بخش از کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ یعنی از طرف اصول و مبانی‌ای که هم در نوشته‌های خود معتزلیان و هم در کتاب‌های عقایدنگاری دیگر افراد و گروه‌ها به صورت مفصل و کامل بیان شده است.

در فصل پنجم به عنوان آخرین فصل از کتاب، اشاعره و مکتب کلامی آنان در ۵ فصل مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده در این بخش علل افول معتزله و چگونگی شکل‌گیری مکتب اشعری را شرح می‌دهد.

در بحث تحول فکری اشعری به این مساله پرداخته شده است که اشعری ضمن فروگذاشتن عقاید کلامی اعتزالیان و روآوردن به مبانی نقلی، هنوز بسیاری از جنبه‌های عقلانی معتزلیان را با خود داشت و از طرفی دیگر بسیاری از جنبه‌های ظاهرگرایانه‌ای را که بعضی گروه‌ها ترویج می‌کند، باور نداشت.

پیروان کلامی اشعری، اندیشه‌های اشعری را مبنای رویکرد کلامی خود قرار دادند، اما هر یک از آنها به فراخور زمان خود و نیازهای علمی آن، این اندیشه‌ها را با تغییراتی ملموس روشمند کردند و حتی در برخی موارد از خط مرسوم اشعری پا فراتر گذاشتند و اصولی را مطرح کردند که در زمان اشعری و شاگردان اولیه او اصلا مطرح نبود.

مریم لباف‌زادی