بحران آگاهی و تکوین روشنفکری در ایران

● حسین آبادیان
● انتشارات کویر
● چاپ ۱۳۸۸
کتاب بحران آگاهی و تکوین روشنفکری در ایران که به تازگی توسط انتشارات کویر منتشر شد و اخیراً به عنوان کتاب برتر فصل جایزه یی هم دریافت …

حسین آبادیان

انتشارات کویر

چاپ ۱۳۸۸

کتاب بحران آگاهی و تکوین روشنفکری در ایران که به تازگی توسط انتشارات کویر منتشر شد و اخیراً به عنوان کتاب برتر فصل جایزه یی هم دریافت کرد، تلاشی است برای شفاف سازی وضعیت روشنفکری در جامعه ایران ما. گرچه قالب کتاب مربوط به دوران مشروطه است اما بسیاری از نقد هایی که نویسنده بر روشنفکران آن عصر وارد کرده به نظر می آید هنوز هم درخور تامل است هر چند جا دارد چنین کتابی در مورد انقلاب اسلامی و پس از آن نگاشته شود. آبادیان در این کتاب پیدایش پدیده روشنفکری در عصر مشروطه را در تعامل و تقابل با غرب به اجمال توضیح داده و سپس به کاستی ها و کارکردهای آن در آن برهه پرداخته است. در فصل مقدماتی کتاب به نقد و بررسی روش شناختی آثاری پرداخته شده که توسط محققان قبل از این درباره مشروطه ایران نگاشته شده است. آثار میرزا ملکم خان، فریدون آدمیت، عبدالهادی حائری، ماشاءالله آجودانی و حتی باقر مومنی و آرامش دوستدار از دیدگاه نویسنده نقادی شده اند. نویسنده در این فصل ضمن بررسی آثار دیگران دیدگاه های خود را نیز ارائه کرده است. این بخش با رویکردی کارکردگرا مشروطه مشروعه را مورد بازنگری قرار داده و آن را نه از سر حمایت از استبداد بلکه به عنوان نظریه یی مطرح و مبتنی بر فقه و شرع عنوان کرده است. به گفته نویسنده این تلاشی بوده است برای بومی کردن مشروطه تا ایرانی با تفکر سنتی و دینی بتواند آن را بفهمد. وی این مفهوم را از ابداعات قبل از مشروطه و کسانی چون ناصرالملک و مهدی قلی خان هدایت دانسته و شیخ فضل الله نوری را هم از همین منظر مطرح می کند. کتاب در فصل دیگری به تعامل جامعه ایرانی با فرهنگ و تمدن غرب پرداخته و نقش مطبوعات و مراودات اقتصادی و تجاری را در این زمینه شکافته است تا نشان دهد چگونه فرهنگ و افکار غربی با سنت ها و افکار ایرانیان برخورد کرده و چه امتزاجی صورت گرفته است. در این کتاب نگاهی هم به پیشتازان ترقی خواهی و اصلاحات در جامعه ایران شده و با عنوان اصلاح طلب نابهنگام وضعیت تراژیک میرزاتقی خان امیرکبیر و قبل از او قائم مقام فراهانی را بررسی کرده است. نویسنده بر آن است این مردان بزرگ زودتر از دوره تاریخی خود ظاهر شدند و مناسبات آن زمان ظرفیت هضم و جذب آنان را نداشت. پس از آن به شکل گیری پدیده روشنفکری در دوران مشروطه می رسیم. در این فصل اندیشه های آخوندزاده، مستشارالدوله، ملکم خان، طالبوف و میرزاآقاخان کرمانی بررسی شده و در رابطه با تبیین مشروطه و نظریه پردازی در این باب ارزیابی شده است. این کتاب می خواهد نشان دهد روشنفکران در آن زمان فاقد انسجام فکری و فلسفی برای تبیین مشروطه خواهی بودند. او به نوعی آشفتگی فکری در میان روشنفکران اشاره می کند که قادر به توجیه و تبیین مسائل نبودند. جنبش مشروطه خواهی برای روشنفکر ایرانی به مثابه آزمونی تاریخی بود که می توانست چهره واقعی خود را چون آینه یی در آن ببیند. او سعی کرده است این چهره را بازنمایی کند و ضعف ها و کاستی های او را بنمایاند. او برای اثبات آشفتگی فکری که به گمان او مهم ترین ویژگی روشنفکران آن دوران است به بررسی چند نمونه در پایان کتاب پرداخته است. بسیاری مباحث مطرح شده در کتاب گرچه در قالب تاریخ مشروطه گفته شده اما هنوز در جامعه ایرانی حضوری پررنگ دارند. از این جهت کتاب خواندنی و به روز است هر چند دیدگاه های مخالف نیز درباره مباحث طرح شده حرف های نویی خواهند داشت. به ویژه در رابطه با جنبش اصلاح طلبی و نقادان آن طرح این مباحث می تواند عمق بیشتری در اندیشه های امروزین ایجاد کند.آخرین جملات کتاب پیام های امروزین کتاب را آشکار می کند؛ «فقدان قوه فهم- یعنی نداشتن قوه تمییز برای تشخیص ماهیت جریان های سیاسی و اشخاص ذی مدخل در امر سیاست- سطحی انگاشتن امور، راه حل میانبر زدن و تمایل برای نیل سریع به مقصود، آفت اصلاحات است. به همین علت از درون هیاهوهای عصر مشروطه رضاخان سردار سپه ظهور کرد و بر اریکه قدرت استقرار یافت و باز هم به این شکل بود که حکومت خودکامه یی شکل گرفت که براساس موازین مشروطه کاملاً ارتجاعی بود.» آبادیان گویا در نظر دارد این آسیب شناسی را ادامه داده و به سال های بعد از انقلاب مشروطیت نیز بپردازد. چنان که در این کتاب از برخی مباحث با اشاره عبور کرده و بحث تفصیلی در آن باره را به مجلدات آینده حواله داده است.