سردرگمی در میان نقش ها پزشک, همسر یا والد

نگاهی به تاثیر زندگی حرفه ای پزشکان بر زندگی خانوادگی شان

رشته‌ پزشکی به خاطر ویژگی‌های خاص خود، از همان بدو ورود افراد برای تحصیل به آن و تا پایان زندگی حرفه‌ای‌شان به‌شدت بر تمام ابعاد زندگی آنها تاثیر می‌گذارد...

سال‌های طولانی تحصیل، حجم زیاد منابع آموزشی، شرایط خاص کاری و تنش‌های مربوط به مسوولیت در برابر سلامت و جان مراجعان، کشیک‌ها، رسیدگی به بیماران اورژانس و... باعث می‌شود که زندگی شخصی پزشکان، شاید بیش از اغلب رشته‌ها و شغل‌های دیگر، تحت تاثیر حرفه‌ آنها باشد. طبیعتا ازدواج و ایفای نقش همسری و نیز بچه‌دار‌شدن و به عهده گرفتن نقش پدر‌ـ مادری در پزشکان نیز از تاثیر شغل آنها برکنار نخواهد بود.

این موضوع هم درباره‌ زنان و هم درباره‌ مردان پزشک صدق می‌کند، اما روند رو به افزایش ورود زنان به عرصه‌ تحصیل و اشتغال پزشکی و نیز این امر که در نهایت و به‌رغم اشتغال آنها در بیرون از خانه، همچنان سهم عمده‌ اداره‌ خانه و بچه‌داری (به‌ویژه در سال‌های نخست زندگی فرزندشان) برعهده‌ زنان است، باعث می‌شود زنان متاهل پزشک فشاری مضاعف را برای ایفای نقش حرفه‌ای خود از سویی و نقش همسری‌ـ مادری خود از سوی دیگر تحمل کنند.

تحقیقات انجام شده توجه به این امر باعث شده که رشته‌ای از پژوهش‌ها در این زمینه انجام شود تا ابعاد مساله بهتر شناخته شود و برای آن چاره‌ای اندیشیده شود. برخی از این تحقیقات نشان داده‌اند که ازدواج و بچه‌دار شدن به طور کلی بر مردان و زندگی حرفه‌ای آنها تاثیر مثبت می‌گذارد، اما برای زنان چندان مفید نبوده است. یافته‌ دیگر مطالعات این بوده که زنان پزشک بچه‌دار، زمانی تقریبا معادل مردان پزشک بچه‌دار را به شغل و حرفه‌ پزشکی‌شان اختصاص می‌دهند، با این وجود در مقایسه با مردان، سهم بیشتری را در انجام وظایف و کارهای خانه و فرزندپروری برعهده دارند. این فشار دوجانبه برای ایفای نقش پزشک‌ـ مادر به تحمیل استرس بیشتر به زنان پزشک منجر می‌شود. زنان پزشکی که باردار یا بچه‌دار می‌شوند، از سویی برای اینکه از مرخصی بیشتری استفاده‌ کنند و بخشی از وظایف کاری آنها را همکاران‌شان برعهده بگیرند تحت فشار قرار دارند و احساس گناه می‌کنند و از سوی دیگر، اینکه نمی‌توانند به طور تمام‌وقت نقش مادری خود را ایفا کنند باعث می‌شود که از عملکرد خود به عنوان مادر هم چندان احساس رضایت نداشته باشند. شاید همین جنبه‌ها بخشی از عواملی است که باعث می‌شود زنان پزشک ۶/۱ برابر همتایان مرد خود دچار فرسودگی شغلی شوند یا میزان مصرف مواد و خودکشی در آنها بالاتر باشد. در واقع، با وجود اینکه روزبه‌روز میزان پزشکان زن افزایش پیدا می‌کند، هم‌چنان مشکلات فراروی آنها پابرجا و حل‌نشده باقی مانده است.

یکی از تحقیقات انجام‌شده در این زمینه را پارسونز (Parsons) و همکارانش انجام داده‌اند که نتیجه‌ آن در شماره‌ اگوست ۲۰۰۹ مجله‌ Canadian Family Physician منتشر شده است. بر اساس این تحقیق، مردان پزشک متاهل بیش از زنان پزشک متاهل، ممکن بوده همسرانی داشته باشند که عملا در خانه بوده و وظایف خانه را برعهده داشته باشند و زنان پزشک احتمال بیشتری داشت که همسرشان هم پزشک باشد. زنان پزشک بچه‌دار با توجه به سن فرزندشان استرس‌های مربوط به رسیدگی به وضع فرزندان‌شان و نیز احساس گناه همراه آن را گزارش می‌کردند و مردان نیز عمدتا مشکل‌شان را ایجاد تعادل بین وظایف شغلی و خانوادگی‌شان (و به‌ویژه زمان اختصاص‌داده‌شده برای همراهی با همسرشان) می‌دانستند. در واقع، زنان پزشک هم درباره‌ ایفای نقش خود در خانواده و هم درباره‌ نقش حرفه‌ای خود احساس نارضایتی و گناه داشتند اما مردان عمدتا نگرانی‌شان کم بودن زمانی بود که به خانواده‌شان اختصاص می‌دادند.

در عین حال، این موضوع جالب است که بر اساس نتایج تحقیقات دیگر پزشکانی که فرزند دارند، در مقایسه با آنهایی که فرزندی ندارند، رضایت شغلی بیشتری دارند و افزایش تعداد اعضای خانواده با افزایش میزان رضایت شغلی در پزشکان همراه بوده است. یکی دیگر از مسایلی که این مطالعه به آن اشاره کرده است، محدود بودن پزشکان باتجربه‌تری است که برای همکاران جوان‌تر خود درباره‌ زندگی خانوادگی و نقش والدینی آنها، با توجه به مقتضیات شغل‌شان نقش الگو داشته باشند یا تجربه‌ خود را به آنها منتقل کنند.

تحقیق دیگری را نیز کوژک (Cujec) و همکارانش درباره‌ رضایت دانشجویان، دستیاران و اعضای هیات علمی پزشکی در یکی از دانشکده‌های پزشکی کانادا انجام داده‌اند که نتیجه‌ آن در شماره‌ مارس ۲۰۰۰ مجله‌ انجمن پزشکی کانادا (CMAJ) منتشر شده است. بر اساس این تحقیق، دستیاران بیش از سایر گروه‌ها درباره‌ زمانی که برای فرزندان خود اختصاص می‌دهند، احساس نارضایتی داشتند. در همه‌ این گروه‌ها زنان کمتر از مردانس از عملکرد خود به عنوان مادر احساس رضایت می‌کردند و زنان متاهل بیش از مردان متاهل از کار خود احساس نارضایتی داشتند. این پژوهشگران بر اساس یافته‌های علمی‌شان نتیجه گرفته‌اند که بهترین زمان برای بچه‌دارشدن بعد از پایان دوره‌ آموزش پزشکی است.

تاثیر متقابل زندگی حرفه‌ای و خانوادگیبه هر حال، به نظر می‌رسد ویژگی‌های خاص تحصیل و اشتغال در رشته‌ پزشکی افرادی را که وارد آن می‌شوند از همان بدو ورود و تا پایان زندگی حرفه‌ای به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. توجه به تاثیر متقابل زندگی حرفه‌ای و خانوادگی پزشکان بر یکدیگر ایجاب می‌کند که از بدو ورود به این رشته تبعات آن را در نظر داشته باشند و بکوشند با یافتن راه‌حل‌های مناسب برای استرس و فشار ناشی از آن، که خود می‌تواند به فرسودگی شغلی بیشتر و احساس نارضایتی از عملکرد خانوادگی خود بینجامد، چاره‌ای بیندیشند. راهکارهای ارایه‌شده در پژوهش‌های مرتبط می‌توانند در این زمینه مفید باشند که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:

برای تصمیم‌گیری در زمینه‌ زمان بچه‌دار شدن لازم است به وضعیت تحصیلی و شغلی توجه شود. چنان که گفته شد برخی پژوهش‌ها زمان مناسب برای بچه‌دار شدن پزشکان را بعد از پایان تحصیل‌شان می‌دانند.

پزشکان در زمان انتخاب و شروع یک کار موضوعاتی را که می‌تواند بر زندگی خانوادگی آنها تاثیر بگذارد در نظر بگیرند و بررسی کنند. مثلا امکان استفاده از مرخصی‌های خاص برای رسیدگی به امور فرزندان‌شان یا امکان اشتغال به کار پاره‌وقت را بررسی کنند.

نزدیک بودن محل سکونت به محل سکونت والدین که آنها نیز بتوانند کمک کنند و نیز به محل کارشان می‌تواند به کمتر شدن مشکلات آنها در این زمینه کمک کند؛ به‌خصوص این امر در مادرانی که می‌خواهند به کودک‌شان شیر بدهند اهمیت دارد.

اگر زن و مرد هر دو بیرون از خانه کار می‌کنند، شرایطی ایجاد شود که وظایف و مسوولیت‌های خانه و فرزندداری بین آنها به شکل مناسب و متعادلی تقسیم شود.

پزشکان باتجربه‌تر که ازدواج کرده‌اند و بچه دارند، می‌توانند برای همکاران جوان خود (دانشجویان، دستیاران و...) نقش الگو و مربی داشته باشند و تجربه‌ خود در زمینه‌ این مشکلات و چگونگی حل‌شان را به آنها منتقل کنند.

دانشکده‌های پزشکی و سازمان‌هایی که قرار است پزشکان در آنها اشتغال داشته باشند، در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های خود، نیازها و مقتضیات زندگی خانوادگی دانشجویان، دستیاران، اعضای هیات علمی و پزشکان شاغل را به رسمیت بشناسند و به آن توجه داشته باشند.

بی‌توجهی به این مساله و غفلت از آن می‌تواند با ایجاد فرسودگی شغلی بیشتر و احساس نارضایتی از عملکرد خانوادگی پزشکان، باعث پیامدهای منفی در زمینه‌ سلامت جسمی و روانی خود آنها شود و به تبع آن بر کیفیت و کمیت خدمات ارایه‌شده به مراجعان‌شان هم تاثیر سوء بگذارد.

دکتر سامان توکلی

روان‌پزشک و روان‌درمانگر

منابع:

Parsons WL, Duke PS, Snow P, Edwards A. Physicians as parents: parenting experiences of physicians in Newfoundland and Labrador. Can Fam Physician. ۲۰۰۹ Aug;۵۵(۸):۸۰۸-۸۰۹.e۴.

Cujec B, Oancia T, Bohm C, Johnson D. Career and parenting satisfaction among medical students, residents and physician teachers at a Canadian medical school. CMAJ. ۲۰۰۰ Mar ۷;۱۶۲(۵):۶۳۷-۴۰.