خواب آشفته فراعنه

بررسی اجمالی تاریخ سیاسی مصر

با نگاهی به نقشه جغرافیایی جهان به منطقه ای خواهیم رسید که از لحاظ وسعت جغرافیایی یکی از نقاط مهم به حساب می آید و در عین حال این بخش از کره خاکی همواره یکی از بحث‌انگیزترین نقاط جهان به شمار می رفته و خواهد رفت.

منطقه خاور میانه از آن رو دارای اهمیت خاص است که در آن کشورهایی قراردارند که از لحاظ دینی و فرهنگی باعث نوعی چالش برای قدرتهای جهانی شده اند و از سویی کشوری در آن قرار دارد که به عنوان یک کشور اشغال شده توسط رژیمی کاملا غیر قانونی همواره به عنوان یک چالش بزرگ برای ابر قدرتها مطرح بوده است.

● مصر کشور فراعنه

با نگاه به تاریخ سیاسی مصر از حکومت فراعنه گرفته تا ریاست جمهوری حسنی مبارک فرهنگ سیاسی رایج در این کشور را یک فرهنگ بسته یا مخلوطی ازفرهنگهای تبعی و بسته در می یابیم . همانطور که اهرام ثلاثه مصر مظهر پیشرفت و توسعه هستند به همان نسبت نیز نماد ظلم و ستم پادشاهان و تسلیم پذیری مردم آن جوامع در برابر خواسته های حاکمان را نشان می دهد .این یک نگاه مغرضانه نیست بلکه نگاهی بر مبنای مانده های تاریخی از اعصار گذشته است .چرا که حکومتهایی که مبنای ستمگری دارند همواره افراد جامعه حکومتی خود را به عنوان برده به حساب می آورند و شاید در مدت زمامداری خود به بعضی از کارهایی که نشان از اعطای استقلال به مردم کشورهایشان دارد دست بزنند اما باز در متن حکومتی خود تنها به استثمار کردن ملتهایشان می اندیشند و کشور مصر نیز از این نوع کشورها به حساب می آمد لااقل در تاریخ نه چندان دور خود.

به هر حال مصر یکی از قدیمی‌ترین کشورهای جهان و تمدن آنکه در حاشیه رود نیل شکل گرفته است و در عین حال در زمره کهن‌ترین تمدنها محسوب می‌شود که از حدود ۴ هزار سال قبل از میلاد تاریخش قابل مطالعه است.

مصر باستان سرزمین فراعنه بود و آثار تاریخی مهمی چون اهرام سه‌گانه و معابد بزرگ را از آن دوران به یادگار دارد. بسیاری از پیامبران بزرگ مانند حضرت یوسف و حضرت موسی (علیهم السلام) نیز در همان دوران در سرزمین مصر ظهور کردند. به‌نظر می‌‌رسد اسم مصر از میثر و میترا که نماد خورشید بوده است گرفته شده باشد کما اینکه در مصر اشکالی مانند فروهر و عقاب بالدار و صلیب که همه نشانه‌های میترایی است دیده شده است. دولت قدیم مصر در سال ۵۲۴ قبل از میلاد به دست ایرانیان سقوط کرد. این کشور در روزگار هخامنشی و همچنین در دوران ساسانی (در عهد خسرو پرویز و به مدت ۱۰ سال) بخشی از شاهنشاهی ایران بود. نیای آنچه امروزه کانال سوئز نام دارد برای نخستین بار از سوی ایرانیان در مصر کنده و راه‌اندازی شد.

در سال ۳۳۲ قبل از میلاد اسکندر این سرزمین را تصرف نمود در سال ۶۴۱ میلادی (۱۹ هجری قمری) مسلمانان این کشور را فتح کردند. مصر همواره ازسرزمین‌های مهم برای حکومت اسلامی بوده و تا سال ۱۵۱۷ میلادی که دولت عثمانی بر مصر تسلط یافت در دست خلفای اموی و عباسی و فاطمی بود. در سال ۱۷۹۸ ناپلئون به آن لشکر کشید و در سال ۱۸۰۵ میلادی محمدعلی پاشا از طرف دولت عثمانی حاکم آنجا شده و سلسله جدید مصر را تشکیل داد.

در اصل مصر تا مدتها تحت سلطه قدرتهای بزرگ قرار داشت و این تحت سلطه بودن باعث شده بود که عملا بسیاری از امور داخلی با اجازه قدرتهای بزرگ باشد .در این زمانها بود که پای باستان شناسان نیز به این کشور کهن باز شد و به اسم شناسایی تاریخ کهن این دیار شروع به چپاول اشیایی کردند که سالها در دل خاک مدفون بودند و در این راه تنها چیزی که عاید مردم مصر می شد بیگاری برای افرادی بود که تنها گنجینه های دل خاک برایشان مهم بود.

اما مصر سر انجام توانست بعد از جنگ جهانی اول استقلال خود را به‌دست آورد و به عنوان یک کشور مستقل در مجامع جهانی مطرح شود.هرچند‌کسانی که بعدها زمام امور را به عهده گرفتند ثابت کردند که این مورد تنها یک شکل سوری از استقلال بوده و خودشان عملا سر سپردگی خود را به دول قدرتمند به اثبات رساندند.

در تاریخ معاصر مصر نامهای زیادی را می توان پیدا کرد.که به نوعی بر سر نوشت مصر تاثیر گذار بودند به‌طوری که تاریخ معاصر مصر با این نام‌ها عجین شده است. نامه‌ایی مانند جمال عبدالناصر و انور سادات ،که هر کدام به نوعی باعث شدند که نام مصر در جهان مطرح شود اما ایم مطرحی همواره از دید مثبت نبوده بلکه بعضی از این نامها باعث شده که مردم مصر به واسطه عمل بعضی از سرانشان احساس شرمندگی کنند.

در این میان جمال عبدالناصر نامی است که نه تنها در مصر بلکه در جهان عرب به عنوان شخصیتی حامی اعراب و اندیشه های عربی مطرح است

وی دومین رئیس جمهور کشور مصر از سال ۱۹۵۶ تا سال ۱۹۷۰ بود. او به همراه محمد نجیب، نخستین رئیس‌جمهور، انقلاب ۱۹۵۲ این کشور را رهبری کرد که به سرنگونی پادشاهی مصر و سودان انجامید. وی در کشور خود به تسریع روند مدرنیزاسیون و اجرای اصلاحات سوسیالیستی دست یازید و با ترویج اندیشه‌های پان عربی برای مدت کوتاهی مصر را با سوریه متحد کرد و جمهوری متحده عربی را بنیان گذاشت.

ناصر یکی از مهمترین شخصیت‌های سیاسی هم در تاریخ مدرن اعراب و هم در کشورهای در حال توسعه سده بیستم به شمار می‌رود. او موفق به ملی‌کردن کانال سوئز شد و نقش محوری در تلاش‌های ضد امپریالیستی در جهان عرب و آفریقا داشت. ناصر همچنین نقش کلیدی در تأسیس جنبش عدم تعهد داشت. سیاست‌های ملی‌گرایانه او که به ناصریسم مشهور است، هواداران زیادی در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ در جهان عرب داشت. هرچند شکست در جنگ ۶ روزه از اسرائیل در ۱۹۶۷ خدشه زیادی به موقعیت عبدالناصر به عنوان «رهبر جهان عرب» وارد ساخت اما هنوز هم عموم اعراب وی را نماد حیثیت و آزادی اعراب می‌دانند.

ناصر اما از جمله معدود رهبران جهان عرب است که با وجود رژیم صهیونیستی به عنوان یک کشور به مخالفت بر خاست و همین امر باعث شد که رژیم صهیونیستی وی را به عنوان یک دشمن به حساب آورد به‌طوری که با بالا گرفتن‌ تنش‌ میان‌ دو کشور، حکومت‌ اسرائیل‌ در ۱۵ خرداد ۱۳۴۶/ ۵ ژوئن‌ ۱۹۶۷، با حمله‌ نظامی‌ غافلگیرانه‌ به‌ مصر و سوریه‌، در شش‌ روز سراسر فلسطین‌ (کرانه‌ غربی‌ رود اردن‌ و غزه‌)، ارتفاعات‌ جولان‌ (متعلق‌ به‌ سوریه‌) و صحرای‌ سینا (متعلق‌ به‌ مصر) را به‌ طور کامل‌ اشغال‌ کرد. ناصر، که‌ نیروهای‌ خود را در یمن‌ درگیر جنگی‌ فرسایشی‌ کرده‌ بود، مسئول‌ این‌ شکست‌ سنگین‌ شناخته‌ شد. سنگینی‌ شکست‌ تا بدانجا بود که‌ وی‌ با چشمانی‌ گریان‌ در برابر ملتش‌ در تلویزیون‌ حاضر شد و مسئولیت‌ شکست‌ را برعهده‌ گرفت‌ و از مقام‌ خود کناره‌گیری‌ کرد. شکست‌ در جنگ‌ شش‌ روزه‌، آغاز افول‌ قدرت‌ داخلی‌ ناصر و کم‌رنگ‌ شدن‌ تأثیر برون‌مرزی‌ او بود.

در پی‌ استعفای‌ ناصر، مردم‌ مصر که‌ به‌ او عشق‌ می‌ورزیدند، به‌ خیابانها ریختند و با اظهار حمایت‌ از وی‌، خواستار باقی‌ ماندن‌ او در رهبری‌ کشور شدند. بدین‌ترتیب‌، ناصر با حمایت‌ مردم‌، تا سه‌ سال‌ دیگر بر مسند قدرت‌ باقی‌ ماند، اما ناگزیر شد در بسیاری‌ از سیاستهای‌ خود بازنگری‌ اساسی‌ کند.یکی از کارهایی که باعث محبوبیت بیش از پیش ناصر در دوران حکومتش شد مسئله ملی شدن کانال سوئز بود. وی‌ در یک‌ سخنرانی‌ عمومی‌ در ۴ مرداد ۱۳۳۵/ ۲۶ ژوئیه‌ ۱۹۵۶، کانال‌ سوئز را ملی‌ اعلام‌ کرد تا هزینه‌ ساخت‌ سد اَسْوان‌ را تأمین‌ نماید.

ناصر در سخنرانی خود سعی کرد تا به تاریخ و چگونگی ساخت کانال سوئز و زحمت و محنتی که بر دوش مصریان بود، اشاره کند. این موضوع به او امکان داد تا به نام سازنده کانال فردیناندو دولسپس اشاره کند، او این نام را حداقل ۱۳ بار تکرار کرد که بعدها معلوم شد «اسم رمز» عملیات اشغال دفاتر خارجی اداره کننده کانال سوئز بود. این اقدام سرفصل جدیدی در سیاست اروپا، خاورمیانه و آمریکا بود. بحران سوئز و حوادثی که در پی آن آمد، پایان غمباری بر نفوذ دو کشور اروپایی فرانسه و بریتانیا در جهان رقم زد.

این‌ اقدام‌ با استقبال‌ مردم‌ مواجه‌ شد اما در ۷ آبان‌ ۱۳۳۵/ ۲۹ اکتبر ۱۹۵۶، اسرائیل‌ و در ۱۲ آبان‌/ ۳ نوامبر همان‌ سال‌، انگلیس‌ و فرانسه‌، مشترکا به‌ مصر حمله‌ نظامی‌ کردند. بحران‌ سوئز سرانجام‌ با مداخله‌ شوروی‌ و آمریکا پایان‌ یافت‌، در حالی‌که‌ خسارات‌ فراوانی‌ به‌ مصر وارد آمده‌ بود.

ملی شدن کانال سوئز سبب شد تا آنتونی ایدن نخست وزیر وقت بریتانیا، شغل خود را از دست بدهد و در فرانسه، جمهوری چهارم ساقط و جمهوری پنجم به رهبری شارل دوگل ظهور کند و سرانجام اینکه بحران سوئز تفوق و برتری ایالات متحده را بر متحدان غربی اش آشکار کرد و موجب تقویت انگیزه شکل گیری چیزی بود که امروزه به اتحادیه اروپا شناخته می شود.

به هر حال جای ناصر را کسی گرفت که نامش در تاریخ مصر و بخصوص تاریخ معاصر مصر وهمچنین در میان بسیاری از فلسطینی ها به بدی یاد می شود .انور سادات در حالی جای عبدالناصر را گرفت که بسیاری او را مسئول مرگ ناصر می دانند.انور سادات در دوران حکومت حود نه تنها نتوانست کشور مصر را به‌سوی آزادی های مدنی سوق دهد بلکه با مبارزه با بسیاری از گروههای اسلامی به یکی از جدی ترین چهره‌های مخالف دموکراسی در مصر تبدیل شد.در عین حال او یکی از حامیان رژیم اشغالگر قدس به شمار می رفت به‌طوری‌که در قرار داد نگین کمپ‌‌دیوید انور سادات یکی از فعالان این قرار داد بی شرمانه به حساب می‌آمد و این عمل وی خشم بسیاری از حامیان مردم بی دفاع فلسطین را به دنبال داشت . زمانی که انور سادات در سال ۱۹۷۷ دست دوستی به سوی رژیم اشغالگر قدس دراز کرد و به عنوان اولین کشور مسلمان ، موجودیت این رژیم را به رسمیت شناخت تمامی جهان اسلام در بهتی مرگبار فرو رفت.

کشوری که تا چند سال قبل خط مقدم نبرد با اشغالگران صهیونیست به شمار می رفت و چشم امید همه امت اسلام به خاکریزهای آن دوخته شده بود ، ناگهان به متحد استراتژیک اسرائیل در خاورمیانه مبدل شده و رئیس جمهور آن در برابر دوربین های رسانه ای با رئیس دولت صهیونیستی شراب می نوشید. در این میان ، سوء مدیریت اقتصادی و فرهنگی رژیم سادات در داخل مصر نیز ، این کشور را به فقر و فلاکتی بی سابقه دچار ساخت و بر آتش خشم عمومی ملت مصر از رئیس جمهورشان دامن زد.

سادات پس از انعقاد قرارداد خیانت بار صلح با اسرائیل ( موسوم به «معاهده کمپ دیوید») با اتکا به پشتوانه کشورهای غربی ، روز به روز عرصه را بر مردم مصر که به شدت دچار احساس تحقیر شده بودند تنگ‌تر نمود و بی توجه به افکار عمومی کشور خود ، روز به روز به قامت یک دیکتاتور تمام عیار نزدیک تر شد و در برابر ملت مسلمان مصر رجزخوانی نمود و سرانجام جان خود را بر سر این راه گذاشت. به هر رو تحولات مصر نشان از نوعی نگرش آگاهانه مردمی است که نسبت به سر نوشت خود حساس و متعهد هستند .

بی‌مناسبت ندیدیم که در خاتمه بخشی از سخنان امام خمینی(ره) را خطاب به مردم مصر بیاوریم .سخنانی که گویا در این عصر و این زمان بیان شده است. ایشان خطاب به ملت مصر اینگونه می فرمایند: «ملت مصر باید این مطلب را بداند که اگر قیام کند برخلاف این توطئه‏ها، همان طوری که ایران قیام کرد، آنجا هم خواهد پیروز شد. ملت مصر از حکومت نظامی نترسد و به او اعتنا نکند و همان‏طور که ایران حکومت نظامی را شکست و به خیابانها ریخت، آنها هم بشکنند و به خیابانها بریزند و این تفاله‏های آمریکا را بیرون بریزند. ملت مصر ننشینند تا این قدرت از بین رفته دوباره دست و پای خودش را جمع کند و نفوذ خودش را بر ملت تحمیل کند. امروز روزی است که ملت مصر باید قیام کند. امروز روز ضعف دولت (مصر) است و قدرت ملت(مصر).

باید قدرت را نشان دهد و اعتنای به این حکومت نظامیِ برخلاف همه موازین نکند و بشکند این حکومت نظامی را و به خیابانها بریزد و این دولتی [را] که می‏خواهد با سرنیزه با اسلام مخالفت کند و به صراحت می‏گوید که هرکس که به اسلام وفادار باشد او را سرکوب می‏کنیم، [از بین ببرد.] این تکلیفی است برای ملت مصر، برای علمایی که وابسته به حکومت نیستند. این تکلیفی است برای علما. علمای مصر به پا خیزند و برای خاطر خدا، از اسلام دفاع کنند. چه عذری است برای علمای مصر که اعلام ضدیت با اسلام را- این حکومت قبل از آمدنش به سرکار اعلام کرده است که هرچه با اسلام ربط داشته باشد ما او را سرکوب می‏کنیم- چه عذری است برای علمای اسلام درمصر که نشسته‏اند و گوش می‏کنند تا اینکه اینها دوباره غلبه کنند؟! امروز شما پیروزید.»

همایون نصرتی