انحرافات و مسائل اجتماعی ایران

«مسأله اجتماعی» تعبیری است از انحرافات و ناهنجاری های اجتماعی كه در سطح جامعه اتفاق می افتند, با این تفاوت كه انحراف یا ناهنجاری اجتماعی زمانی به مسأله اجتماعی تبدیل می گردد كه با ارزش ها و منافع تعداد زیادی از مردم مغایرت داشته باشد و آن عده از مردم در مورد ضرورت تغییر آن وضعیت همصدا باشند

●مقدّمه

بررسی گستره و ریشه های انحرافات و مسائل اجتماعی از اهمیّت زیادی برخوردار است. انحرافات و مسائل اجتماعی امنیت اجتماعی را سلب و به صورت مانع مزاحمی از توسعه جلوگیری می كنند. اگر افراد گاه از عوامل روانی و گاه از عوامل زیستی آسیب می بینند، احتمالاً بسیاری از عوامل آزاردهنده نیز ناشی از انحرافات و مسائل اجتماعی اند كه به مراتب تأثیر ناخوشایندتری در زندگی مردم نسبت به عوامل روانی و زیستی دارند.این تحقیق تلاشی است برای بررسی گستره و ریشه هایی كه انحرافات و مسائل از آن جا آغاز می شوند.

●تعریف مسأله اجتماعی

«مسأله اجتماعی» تعبیری است از انحرافات و ناهنجاری های اجتماعی كه در سطح جامعه اتفاق می افتند، با این تفاوت كه انحراف یا ناهنجاری اجتماعی زمانی به مسأله اجتماعی تبدیل می گردد كه با ارزش ها و منافع تعداد زیادی از مردم مغایرت داشته باشد و آن عده از مردم در مورد ضرورت تغییر آن وضعیت همصدا باشند.۱

طبع اولیه جامعه بر نظم و هماهنگی است۲ و اكثریت قریب به اتفاق افراد آن در سایه یك وضعیت بهنجار می توانند با وسایل مرسوم، به اهداف خود برسند. زمانی كه این وضعیت بهنجار۳ یا نظم اجتماعی شكسته شود، وضعیتی به وجود می آید كه دوركیم نخستین بار از آن به «وضعیت آنومیك» تعبیر كرد.

«وضعیت آنومی» وضعیت مبهمی است بین فرد و جامعه كه در آن هنجارها، كه همان قاعده های رفتار و یا ارزش های پذیرفته شده توسط عامّه مردم هستند، از بین می روند. در این وضعیت، فرد دارای اهداف دیگری غیر از اهداف مشترك جامعه است و یا در صورت قبول اهداف مشترك جامعه، از وسایل مرسوم پی روی نمی كند و بدین سان، جامعه در بی نظمی و به دنبال آن، در اضطراب و ناامنی فرو می رود.۴

مرتن وضعیت آنومیك را كه دوركیم به اجمال بیان كرده بود، توضیح داد: «مردم به پنج طریق مختلف، به این حالت اختلال در تعادل و توازن اجتماعی عكس العمل نشان می دهند:

۱. همنوایی (پذیرش اهداف و وسایل مقبول جامعه);

۲. نوآوری (پذیرش اهداف مقبول و توسّل به ابزارهای غیرمقبول);

۳. عادت گرایی (عدم پذیرش اهداف مقبول و تن دادن به ابزارهای مقبول از روی ناچاری);

۴. عقب نشینی (ردّ اهداف و ابزارهای مقبول جامعه و روآوردن به انزوا و پناه بردن به دامن اعتیاد و الكل و قمار);

۵. طغیان (طرد اهداف و ابزارهای مقبول و طرح اهداف جدید با ابزارهای جدید).»۵

●اطلاق یا نسبیت در كج روی

مطلق بودن كج روی و یا نسبیت گرایی در آن، كج روی را با ابهام روبه رو می كند. مطلق گرایان مواردی محدود و مشخص از كج روی را برشمرده اند و خارج از این چارچوبه را در هر شرایطی كه باشد، كج روی (و مسأله اجتماعی در صورت مغایرت با ارزش ها و منافع تعداد مهمی از مردم) نمی دانند. آنان «كج روی» را به سرپیچی از قانون تعریف كرده و به فحشا، همجنس بازی، اختلالات روانی، الكلیسم، اعتیاد به مواد مخدّر و خودكشی محدود می سازند. بنابراین، رفتاری غیر از اعمال مزبور را كج روی نمی دانند.

نقطه نظر عالمان دینی صرف نظر از بُعد اجتماعی آن، در همین دسته جای می گیرد. از نظر آنان، ارتكاب آنچه خدا حرام كرده و یا تخطّی از آنچه او واجب دانسته، انحراف است كه البته در جامعه دینی انحراف اجتماعی نیز می تواند قلم داد گردد.

در مقابل، نسبی گرایان، كج روی را از نظمی اجتماعی به نظم اجتماعی دیگری متفاوت می دانند; چنان كه معتقدند: كج روی در طول زمان تفاوت می یابد.

صرف نظر از صحّت و سقم هر یك از دو نظریه مذكور، آنچه مسلّم است اتفاق نظر در مورد تعدادی از كج روی های اجتماعی است. در گذشته و حال و در تمام جوامع، قتل، سرقت، آدم خواری، تجاوز به عنف و سوء استفاده های جنسی و جسمی از اطفال جرم و كج روی تلقی می شده اند، هرچند در مورد بعضی دیگر از رخ دادهای اجتماعی با توجه به زمینه اجتماعی آن ها از نظر محققان اختلاف نظر وجود دارد; قمار، شرب مشروبات الكلی محدود، بدعت و نوآوری، حدّ پوشش، روابط جنسی و حتی استعمال مواد مخدّر به صورت محدود و همجنس بازی از جامعه ای به جامعه دیگر تفاوت می یابند; چنان كه در بستر زمان، گاهی اموری كج روی تلقی می شده اند كه امروزه كج روی تلقی نمی شوند; مثلاً، شرب مشروبات الكلی در ابتدا، حتی در كشورهای غربی یك كج روی بود، اما با فراگیر شدن این رفتار، به تدریج به صورت یك هنجار درآمد، به گونه ای كه در زمان تصویب قانون جواز شرب الكل، فردی را كه به این جرم دست گیر كرده بودند، نمی دانستند با قانون سابق مجازات كنند یا با قانون جدید آزاد نمایند. «مرتن نیسبت» در كتاب «مسائل اجتماعی معاصر» این دسته مسائل اجتماعی را به عنوان مسائلی نام می برد كه برای یك گروه «مسأله» و برای گروه دیگر «حل مسأله مشكل» به حساب می آیند.۶ او در این باره، مصرف ماری جوآنا، استعمال موادّ مخدر و سقط جنین را مثال می زند.

بدعت و نوآوری، بخصوص در مورد عناصر فرهنگی، سنن، عقاید و آداب، هنجار و ناهنجار بودن آن در یك جامعه، در بستر زمان تفاوت می یابد; اموری كه در گذشته كج روی تلقی می شدند به واسطه این قاعده كه وقتی فراگیر می گردد و حكومت از برخورد جدّی با آن ناتوان می گردد به صورت هنجار درمی آید. در همین صورت است كه برای عده ای حلّ مشكل و برای عده ای دیگر مسأله ساز خواهد بود. نمونه مشهود این نابهنجاری حدّ پوشش زنان جامعه ایران است.

حدّ پوشش در جوامع شهری از چادر به سمت مانتو و از مانتوهای بلند به سمت مانتوهای كوتاه با دكمه های باز و تنگ و از مقنعه به روسری های كوتاه در حال تغییر است و پس از زمانی نسبتاً كوتاه، به دلیل سرایت اجتماعی قوی كه از ویژگی های ایرانیان است، به عنوان یك هنجار اجتماعی پذیرفته می شود.

منازعات ظاهراً سیاسی كه بین جناح های مختلف سیاسی جریان دارد تا حدّی ریشه در تأكید بر سنّت های دینی و غیردینی از ناحیه بعضی و تلاش برای نوآوری و انتقال به یك هنجار اجتماعی جدید دارد.

مفهوم كج روی همچنان است كه بیان شد، اما باید به این نكته در خور اهمیت توجه شود كه اگرچه كج روی اجتماعی با توجه به واكنشی كه مردم در قبال فرد كج رو از خود نشان می دهند بروز و ظهور می یابد، اما برخورد حكومت ها و قوانینی را كه وضع می كنند و با تكیه بر آن فرد خاطی را مجازات می كنند، نیز نباید از نظر دور داشت. همچنین نقش محققان و نشریات را در انعكاس و برجسته كردن ناهنجاری ها و اهمیت بخشیدن به بعضی و كاهش دادن اهمیت بعضی دیگر را باید مورد توجه قرار داد. قتل های سیاسی به عنوان یك واقعه نابهنجار در كشور ما در قبال قتل های خیابانی یا زنجیره ای كه گاه تعداد آن ها به ۹ نفر می رسد، بسیار اندك و ناچیزند، اما سیاست و قدرت و نقش نشریات این قتل ها را به مهم ترین و بزرگ ترین مسأله اجتماعی ما تبدیل كرده است، در حالی كه فقر، سرقت، بیكاری، فساد اداری، روابط جنسی نامشروع و... بكلی به فراموشی سپرده شده اند. سرقت های شبانه از خانه ها و مغازه ها به وفور اتفاق می افتد، اما چون ارتباطی با سیاست ندارند، با غفلت و تغافل از كنار آن عبور می كنند و گویا اصلاً مسأله اجتماعی به حساب نمی آیند.

●مسائل اجتماعی ایران

دكتر فرامرز رفیع پور مهم ترین مسائل اجتماعی ایران را به گونه ذیل توصیف می كند: «مسائل اجتماعی ما زیادند: فقر، تورّم، رشوه خواری و اختلاس، انحرافات و آشفتگی اجتماعی و سازمانی، كاهش وحدت و انسجام اجتماعی، كاهش پای بندی مذهبی و خالی شدن مساجد، تفاخر و تجمّل گرایی، دل سردی، بی اعتمادی، آلودگی هوا، تخریب محیط زیست، اسراف كاری و ول خرجی، كمبود دارو، اعتیاد، پارتی بازی، كاهش تولید... این مسائل كه تعدادشان بسیار زیاد و بیش از این ها است، همچون یك كلاف سردرگم مسؤولین را نیز عاجز كرده است و همچون یك اختاپوس به پای آن ها و مردم پیچیده اند.»۷

اگر از این دیدگاه به روزنامه های منعكس كننده مسائل اجتماعی مردم نگاه كنیم، مسائلی كه روزانه مردم با آن ها سر و كار دارند و به نوعی با این مشكلات دست و پنجه نرم می كنند، می توانیم نوع مسائل و معضلات دامن گیر اجتماع و میزان فراگیر بودن آن ها و همچنین میزان حسّاسیت هایی را كه در مورد این مسائل وجود دارند، به دست آوریم. درست است كه روزنامه ها با توجه به نوع سیاست گذاری ها و اهداف سیاسی اجتماعی كه تعقیب می كنند، هر كدام بخشی و میزان معیّنی از مسائل اجتماعی را مطرح می كنند، اما انتخاب روزنامه های متعدد با خط مشی های متفاوتی كه دارند و جمع بندی آن ها می تواند در مسأله شناسی كه هدف این قسمت از بحث می باشد، به ما كمك كند. در این مورد از روزنامه های همشهری، ایران، خانواده، جامعه و كیهان از تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۷۷ تا تاریخ ۲۸ آبان ۱۳۷۷ فیش برداری شده و در فهرستی كه از مسائل اجتماعی ارائه شده است تعداد فیش های مربوط به هر موضوع، كه نشان دهنده گسترش و اهمیت مسأله اجتماعی است، بیان شده است. همچنین برای مثال، چند مورد از اخبار مربوط به كج روی و مسائل اجتماعی آورده شده است. پس از ارائه فهرست و ذكر چندین مثال، تعدادی از این موضوعات اجتماعی با بهره برداری از همان اخبار و مقالات مندرج در روزنامه ها در سطح خُرد، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته اند.

تحلیل كلان و همه جانبه از مسائل اجتماعی مطرح شده، آخرین قسمت بحث است. در این بحث، سیر پیدایش و عمق و گسترش مسائل اجتماعی ایران در دو دهه اخیر مورد بحث قرار گرفته است.

●موضوعات اخبار و مقالات و ارقام آن ها

برای آگاهی از موضوعات و اخبار مربوط به مسایل و معضلات اجتماعی، پنج روزنامه ایران، جامعه، همشهری، خانواه و كیهان، كه هر یك دارای رویكردهای مختلف سیاسی و اجتماعی هستند، گزینش گردید. مسائل و معضلات مطرح شده در این روزنامه ها و تعداد اخبار و مقالات مربوط به هر یك عبارتند از:

مشكلات ازدواج (۱۳ مورد);

عوامل طلاق، شامل: اعتیاد شوهر، توقعات غیرمعقول، فقر خانواده، عدم پرداخت نفقه، همسر آزاری، فریب همسر، اختلافات مالی (۸۷ مورد);

اختلاف در روابط اعضای خانواده (۶۴ مورد);

مسائل و مشكلات مربوط به زندگی جوانان (۴۹ مورد);

كج روی ها و بزهكاری های اجتماعی شامل: قتل، خودكشی، سرقت، مزاحمت تلفنی، قاچاق، اعتیاد، بزهكاری، كلاه برداری و فریب، آدم ربایی و رها كردن نوزاد (۱۳۳ مورد).

نمونه های انتخاب شده از روزنامه ها

الف. فقر

▪زن چشمان غبار گرفته اش را به هم می مالد، آهی می كشد و می گوید: ۳۵ سال داشتم، شوهرم معتاد شد. حالا من مانده بودم و پنج بچه قد و نیم قد. ناچار دنبال كار رفتم و در یك بیمارستان به عنوان نظافت چی مشغول كار شدم. اما حقوق آن كفاف نمی داد، تا این كه یك روز پیرزنی با سخنان وسوسه آمیزش به من گفت: خانواده ای را می شناسم كه بچه ندارند و برای بچه هایت پول خوبی می دهند و می خواهند آن ها را با خودشان به خارج ببرند. تو می توانی با پول آن به زندگی ات ادامه بدهی. نمی دانستم چه كار كنم. سرم داغ شده بود. جواب رد دادم. چند ماهی گذشت، دیدم واقعاً نمی توانم. دوباره پیرزن به سراغم آمد. بالاخره، فردای آن روز لعنتی، من هستی ام (دونفر از بچه ها) را در قبال ۷۰۰ هزار تومان به آن پیرزن فروختم.۸

نویسنده:عبدالرسول یعقوبی

پی نوشت ها

۱رحمت اللّه صدیق، مسائل اجتماعی ایران،جزوه درسی،ص ۱

۲این دیدگاه مبتنی بر نظریه های انگیزشی است كه نظم و هماهنگی و همنوایی را الگوی معمولی و طبیعی رفتار بشر می داند و چنان كه از عمده تفاسیر قرآنی نیز مستفاد است، مورد قبول قرآن می باشد. اما براساس نظریه های كنترل ذات بشر نه متكی بر اخلاق و نه غیر آن است. سؤال اصلی در این نظریه ها سؤال از علّت همنوایی است. نظریه سومی هم به عنوان نظریه فرهنگی وجود دارد كه فرد را در این مورد خنثا می داند: كج روی و راست روی خص به یادگیری و این كه همنشین او چه كسی باشد، بستگی دارد (كاركردگراها) و یا ناشی از طبقاتی بودن جامعه است (تضادگراها)

۳«هنجار» یا «قاعده رفتار» ارزش های پذیرفته شده توسط عامّه مردم است.

۴حسین فرجاد، مسائل اجتماعی ایران، چاپ اول، اساطیر، ۱۳۷۷، ص ۱۲

۵حسین فرجاد، مسائل اجتماعی ایران، چاپ اول، اساطیر، ۱۳۷۷، ص ۱۳

۶RoBERT K. MERTON amcl ROBRT NISBET, Contemporary Social problems, p.۹

۷فرامرز رفیع پور، توسعه و تضاد، چاپ دوم، شركت سهامی انتشار، ۱۳۷۷، ص ۱۵۷

۸روزنامه خانواده، ۱۶ فروردین، ۱۳۷۷

۹روزنامه ایران، ۱۶ خرداد ۱۳۷۷

۱۰روزنامه خانواده، ۵ مهر ۱۳۷۷

۱۱روزنامه همشهری، ۲۱ آبان ۱۳۷۷

۱۲روزنامه كیهان، ۲۸ مهر ۱۳۷۷

۱۳روزنامه كیهان، ۲۷ آبان ۱۳۷۷

۱۴كیهان، ۲۷ آبان ۱۳۷۷

۱۵كیهان، ۲۷ آبان ۱۳۷۷

۱۶روزنامه ایران، ۶ آبان ۱۳۷۷

۱۷روزنامه خانواده، ۲۵ آبان ۱۳۷۷

۱۸روزنامه ایران، ۲۸ آبان ۱۳۷۷

۱۹روزنامه كیهان، ۲۷ مهر ۱۳۷۷

۲۰روزنامه ایران، ۲۱ آبان ۱۳۷۷

۲۱روزنامه جامعه، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۷۷

۲۲روزنامه خانواده، ۳۰ اردیبهشت ۱۳۷۷

۲۳روزنامه ایران، ۵ اردیبهشت ۱۳۷۷

۲۴همان، ۳۱ فروردین ۱۳۷۷

۲۵همان، ۲۷ آبان ۱۳۷۷

۲۶روزنامه همشهری، ۱۵ فروردین ۱۳۷۷

۲۷سال نامه آماری، سال ۱۳۷۷، ص ۵۴۶

۲سالنامه آماری كشور، ۱۳۷۷، ص ۵۳۲

۲۹فرامرز رفیع پور، پیشین، ص ۱۹۷

۲۹فرامرز رفیع پور، پیشین، ص ۲۰۳

۲۹فرامرز رفیع پور، پیشین، ص ۲۰۷

۲۹فرامرز رفیع پور، پیشین، ص ۳۰۱ـ۳۰۲

۲۹براساس مشاهده نگارنده

۲۹مرتن انحرافی را كه شرایط اجتماعی متقاضی آن باشد، یك هنجار می داند.

۲۹براساس اطلاعات و شواهد نگارنده

منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۵۶

---