تشرف تركان به اسلام

تركان كه در جغرافیای وسیعی از مغولستان گرفته تا ارتفاعات تونا زندگی می كردند, پیش از تشرف به اسلام اكثراً تحت تأثیر شامانیسم و بعضی فرهنگها قرار داشتند

تركان كه در جغرافیای وسیعی از مغولستان گرفته تا ارتفاعات تونا زندگی می كردند، پیش از تشرف به اسلام اكثراً تحت تأثیر شامانیسم و بعضی فرهنگها قرار داشتند. تغییرمكان این قوم كه بر اثر جنگها و مهاجرت ها صورت می گرفت، سبب شد كه ارتباط مردم صاحب فرهنگها و اعتقادات مختلف با این قوم فراهم گردد. براساس اطلاعاتی كه از سوی پژوهشگران عرضه شده، می توان گفت كه پیش از رسیدن اسلام به مناطق ترك نشین، توده های عظیم ترك كه درمنطقه وسیعی پراكنده شده بودند، علاوه بر شامانیسم، با مذاهب و ادیانی چون بودائی، مزدكی، مسیحیت و یهودیت ارتباط داشتند و از آنها متأثر شده بودند. از میان دولتهای ترك آن دوره خزرها، یهودیت، اویغورها، آئین مزدكی، قاپقاچلار، بودائی و اوغورلار مسیحیت ارتدكس را پذیرفته بودند، كه قبول این ادیان به جهت این ارتباط و تأثیر امری طبیعی بوده است. مهاجرت تركان از خاك اصلی خود كه بیشتر به خاطر مشكلات اقتصادی و كثرت جمعیت تحقق می یافت، در دو جهت جنوب و غرب صورت گرفت. مهاجرتهایی كه به سوی غرب صورت می گرفت، با مانع امپراتوری ساسانی در ایران مواجه گشت و در حالی كه عده ای سوی هندوستان روی آوردند، عده ای دیگر در نزدیكیهای ایران سكنی گزیدند. به نظر می رسید كه ایجاد ارتباط میان اسلام و تركان، با برطرف شدن مانع حكومت ساسانی امكان عمل می یافت. تركان نتوانسته بودند به فروپاشی امپراتوری ساسانی كه آزارشان می داد، موفق شوند و این توفیق همانگونه كه بعداً خواهیم دید، از سوی اعراب تحقق یافته بود.

ارتش اعراب با هیجانی كه دین جدید می داد، پیشرفت خود را ادامه می داد تا اینكه در سال ۶۳۴ با جنگ یرموق موفق شد بیزانس را از سوریه بیرون براند. سپس با جنگهای قادسیه (۶۳۵) و نهاوند (۶۴۱)، امپراتوری ساسانی را از میان برداشت و ایران را متصرف شد. فروپاشی این چنانی امپراتوری ساسانی سبب شد كه تركان بتوانند با دین اسلام ارتباط برقرار كنند. روابط ترك ـ عرب كه پس از حذف مانع ساسانی ایجاد شده بود، به مدت طولانی با مجادلات متقابل سپری شد. اعراب در دوره امویان (۷۵۰ـ۶۶۱) همچنان كه در مدتی كوتاه، ماوراءالنهر را به تصرف آوردند، پیشرفت خود را تا تالاس ادامه دادند. البته در این خصوص مجادلاتی كه خوانین ترك با یكدیگر داشتند، تسهیلاتی در اختیار اعراب گذاشت. وقتی تركان كه به خاطر حاكمیت بر آسیای میانه می جنگیدند، از سوی نظامیان مسلمان عرب تصفیه شدند، چینی ها و اعراب در برابر یكدیگر جبهه گرفتند.

بلافاصله پس از حاكمیت عباسیان، جنگ تالاس اتفاق افتاد (۷۵۱) و اعراب به اتفاق تركان با چینیها جنگیدند. پس از این جنگ مهم بود كه چین از آسیای میانه دست كشید و حاكمیت منطقه به دست اعراب افتاد.

برغم رفتار خشن و تحقیرآمیز امویان نسبت به افرادی كه عرب نبوده و اسلام را پذیرفته بودند، عباسیان مناطق غیرعرب را نیز با مناطق عرب نشین یكی می گرفتند. وقتی ملت هایی كه مغلوب اعراب شده بودند، به تدریج به اسلام مشرف شدند، از راههایی كه قبلاً علمای ادیان دیگر و تجار می گذشتند، این بار علما و تجار مسلمان عبور كردند و قدم در سرزمینهای تركان گذاشتند. در این دوره علاوه بر دولت عباسی، دولت ساسانیان نیز به ویژه در تنظیم و اداره ارتش از تركان استفاده كرد و برای گسترش اسلام در میان این توده ها كمك نمود. درخصوص مسلمان شدن تركان مسأله ای وجود دارد كه نباید از نظر دور داشت: تركان تعداد زیادی از عناصر دینی را نه از اعراب كه از ایران گرفتند. آنان پیش از آنكه اسلام از سوی سربازان عرب وارد منطقه بشود، با ایرانیان ارتباط داشتند و آنان را نزدیكتر از اعراب برای خود می دیدند. بدین ترتیب ایرانیان در قبول اسلام از سوی تركان، وظیفه میانجیگری عهده دار شدند، آنان را راهنمایی كردند و تحت تأثیر قرار دادند. این تأثیر را می توان در جریان قرنهای بعد در ادبیات، هنر، نظام اداری و صحنه های دیگر نیز ملاحظه كرد.

اگر به جریانهایی كه در فاصله قرنهای هفتم تا دهم میلادی رخ داد و خلاصه ای از آن در این مقال داده شد بنگریم، می توان تصور كرد كه قسمت اعظم تركان به اسلام گرویده بودند. در این دوره دین اسلام بیشتر در شهرهای غربی و مناطق توسعه یافته گسترده شده بود و اغلب تركان كه در شرق به صورت مهاجر یا نیمه مهاجر زندگی می كردند، هنوز به اعتقادات پیشین خود وابسته مانده بودند. در قرن دهم حاكمیت اعراب بر مناطق ترك نشین ادامه داشت و در سایه روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دویست ساله بود كه گسترش اسلام در میان تركان سرعت بیشتری یافت و شهرهای بزرگ ترك نشین نظیر بخارا، سمرقند، فرغانه و جرجان به صورت مراكز مهم فرهنگ و تمدن اسلامی درآمدند. تركان كه تا آن روزگاران به خاطر مهارت در سربازی شهرت یافته بودند، به صورتی درآمدند كه توانستند در تمدن اسلام نیز نقش آفرین باشند. آنان كه زیر نفوذ و حاكمیت اعراب، به قیام هایی دست می زدند و حتی قدرت تغییر خلیفه را داشتند، موقعیتی یافته بودند كه می توانستند دولت خود را احداث نمایند. بدین ترتیب از قرن یازدهم به بعد در یك جغرافیای بسیار وسیع دولتهای بزرگ مسلمان ترك پدید آمدند كه از میان آنها می توان به طولونیها (۹۰۵ـ۸۷۵)، قراخانیان (۱۲۱۲ـ۸۴۰)، غزنویان (۱۱۸۷ـ۹۶۹)، سلجوقیان (۱۳۰۸ـ۱۰۴۰)، خوارزمشاهیان (۱۲۳۱ـ۱۰۷۷) اشاره كرد.

درخصوص دلایل قبول اسلام از سوی تركان، تحقیقات متعددی از سوی صاحبنظران به عمل آمده و نگرشهای متفاوتی عرضه شده است. اشاره ای مجمل به این موضوع در این فرصت بی فایده نخواهد بود.

● تركان بیش از همه به دلایل زیر به اسلام گرویدند:

۱) شباهت موجود میان اسلام و اعتقادات پیشین آنان

۲) وجود روابط مهم اقتصادی میان تركان و اعراب

۳)اولویت تمدن اسلامی بر سایر تمدن ها از هر جهت

۴) تبلیغات شدید شیوخ و دراویش مسلمان

۵) فشارها و سیاست های نابودسازی اعراب كه درنتیجه جنگهای درازمدت اعمال می شد.

روند تشرف تركان را به اسلام كه مدت درازی صول كشید می توان به یك یا چند دلیل بست كه در بالا مذكور افتاد. در صورتی كه با مراجعه به تحقیقاتی كه در آن دوره صورت گرفته، آشكارا دیده می شود كه در قبول اسلام از سوی تركان، نه یك دلیل، كه همه دلایل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی كه پیش از این مورد اشاره قرار گرفت، مؤثر بوده است.

روند قبول اسلام از سوی تركان كه خطوط اصلی آن در بالا داده شد، مقوله بسیار دینامیك و پیچیده ای است و این حركت در اثنای مهاجرت از آسیای میانه به آناتولی و در دوره بعد از آن حدوداً تا قرن چهاردهم ادامه داشته است.

● دو نكته بسیار مهم دیگری نیز وجود دارد كه ضرورت اشاره بدانها مشهود است:

۱)كیفیت اسلامی كه به تركان عرضه شد؛

۲)تركان چه برداشتی از اسلام داشتند.

درخصوص كیفیت اسلامی كه به تركان عرضه شد می توان چنین گفت:

وقتی دین ها در روند گسترش از سوی جغرافیاها و جوامع مختلف پذیرفته می شوند، اگر از لحاظ جوهر هم نباشد، از لحاظ شكل به تغییراتی تن می دهند و چهره ای جدید می یابند. هیچ دین جدیدی نیست كه از سوی جوامع صاحب اعتقادات و فرهنگ متفاوت، به طور كامل پذیرفته شود. انسانهایی كه دین و فرهنگشان را به دلایل مختلف ترك می كنند، بعضی ها از اعتقادات پیشین خود دست می كشند و برخی دیگر آنها را متناسب با دین جدید درمی آورند و ادامه حیاتش را سبب می شوند. در ملت هایی چون تركان، كردها و ایرانیان كه صاحب فرهنگ و اعتقادات بسیار كهن هستند، نسبت حفظ اعتقادات پیشین بسیار بالاست.

از این بررسی كوتاه نیز مستفاد می شود كه دین اسلام كه در شبه جزیره عربستان متولد شده بود، تا زمانی كه قدم در سرزمین تركان گذاشت، با تأثیرات فرهنگی و دینی مختلف مواجه شد و درنتیجه ضمن مهاجرت از محل تولد خود مجبور شد، عناصر فرهنگی و اعتقادی متفاوت را در بطن و ساختار خود قرار بدهد. همانگونه كه در حركت تصوف نیز دیده می شود، كیفیت منعطف اسلام، تأثیر زیادی در مسلمان شدن تركان داشته است.

پیش از این گفتیم كه تركان اسلام را نه مستقیماً از اعراب كه به طور غیرمستقیم از ا یرانیان و از راه خراسان، مركز فرهنگ ایران گرفتند. اصولاً تمدن ایرانی پیش از آنكه تركان را تحت تأثیر درآورد، تأثیرات مهمی در دین اسلام نیز گذارده بود. افزون بر آن، اسلام در دوره گسترش با تمدن ها و ادیان دیگر نیز مخلوط شده و تأثیراتی گرفته بود. در دوره بعد از گسترش نیز مذاهب مختلفی پدید آمدند و مفاهیم و اصول دینی به سبب تفاسیر مختلف و دلایل سیاسی در معركه مجادله وارد شدند. اصولاً در طول دوره قرون وسطی، دلیل اصلی درگیریها هرچند به ظاهر سیاسی و اقتصادی به نظر می آمد، دینی بوده و این دوره شاهد اینگونه درگیریها بوده است. تركان تحت این شرایط كه به طور خلاصه بیان شد در طول قرن ها تحت تأثیر تعداد زیادی دین و فرهنگ باقی مانده، دین متساهل و منعطفی را قبول كردند كه پاسخگوی ضرورتهای اجتماعی ـ فرهنگی ـ دینی آنان بود و پروفسور كاهن (Cahen) از آن به عنوان «مسلمانی ویژه» یاد می كند. بعداً نیز اشاره خواهیم كرد كه روند تشرف تركان به اسلام در آناتولی در دوره مهاجرتها و دوره های بعد از آن تا قرن چهاردهم و حتی تا بعدها نیز ادامه داشته است.

---