نور در فضای خانه

بررسی نقش نورپردازی در معماری داخلی

اگر از نور کامل و طبیعی خورشید که گستردگی و کیفیت آن قابل مقایسه با نورهای دیگر نیست صرف نظر کنیم، استفاده از نور آبی مصنوعی و چراغ‌های روشنایی، به نیازی ضروری و همیشگی تبدیل شده است. به خصوص نقش نورپردازی در معماری داخلی بسیار مهم و جذاب می‌نماید.

با افزایش کارایی‌های صنعت برق و امکانات تکنولوژیک مربوط به آن، استفاده از محصولات وابسته به آن نیز رشد چشمگیری داشته است، چنان که باید اذعان داشت روشنایی راه را برای یک تحول در شناخت و طراحی معماری باز کرده است.

این محصولات که مشتمل بر انواع چراغ‌ها و سیستم‌های روشنایی هستند، ابزار اصلی نورپردازی را تشکیل می‌دهند. با تنوع این ابزار، طراحان با مساله‌ای مواجه می‌شوند و آن انتخاب صحیح وسیله نوری و تعیین محل مناسب برای آن است. چنین مشکلی پیچیده‌تر از تامین کمی نور است.

اگرچه لامپ‌های عریان قادرند نیازهای کمی نور را به آسانی مرتفع کنند، واضح است جنبه‌های دقیق تامین آسایش و نکات ظریف زیبایی‌شناسی از عهده این وسایل ساده برنمی‌آید. در حقیقت گره کار در تهیه و تامین نور نیست بلکه تنظیم منابع نوری برای خلق محیط مناسب بصری، مساله اصلی است.

در بررسی‌های انجام‌شده پیرامون استفاده افراد از نور و چگونگی نورپردازی منازل مسکونی خود، اطلاعاتی راهگشا به دست آمده است که راه را برای راهنمایی تولیدکنندگان، طراحان و نهایتاً استفاده‌کنندگان باز می‌کند یا باعث سوق دادن آنان به سمت استفاده از منابع نوری مطلوب و راهنمایی عموم به استفاده درست از منابع در اختیار می‌شود.

ابتدا این نکات را مرور کرده و در ادامه، نکاتی را درباره روشنایی عمومی از نظر می‌گذرانیم. افراد مورد مطالعه در این مبحث در پاسخ به سوالی در زمینه استفاده از نور عمومی و موضعی در محل زندگی خود اکثراً اذعان می‌دارند که نور عمومی را بیشتر از نور موضعی در محل زندگی خود استفاده می‌کنند. ۷۵ درصد افراد، نور عمومی و ۲۵ درصد نیز نور موضعی را مورد استفاده قرار می‌دهند.

در مورد استفاده از انواع مختلف چراغ‌های روشنایی، بازار خرید و استفاده به ترتیب با۵۰ درصد و ۳۵ درصد و ۱۰ درصد در اختیار چراغ‌های سقفی، دیواری و پایه‌دار زمینی قرار می‌گیرد که این خود می‌تواند موید استفاده بیشتر مردم از نورهای عمومی در محل زندگی خود باشد.

رنگ غالب نورهای مورد استفاده نیز حکایت از این دارد که نورهای با رنگ سرد، بیشتر از رنگ‌های گرم در بین مردم طرفدار دارد. اکثر مصرف‌کنندگان و خریداران چراغ‌های روشنایی هنگام خرید محصول مورد نظر، اولویت‌هایی را برای آن مدنظر دارند که زیبایی منبع نوردهنده، کیفیت نوردهی آن، قیمت و نصب و نگهداری آن، به ترتیب از عوامل دخیل در خرید و جذب مشتریان به محصولات است.

در اینجا به بررسی عواملی می‌پردازیم که عوامل اصلی در روشنایی محیط هستند. قابلیت دید در ناحیه تامین روشنایی، مهم‌ترین نیاز استفاده‌کننده در محیط است. این قابلیت به عواملی بستگی دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم.

● شدت روشنایی

برای هر ناحیه تامین روشنایی خاص باید میزان منابعی از شدت روشنایی ایجاد شود.

شدت روشنایی در سراسر ناحیه‌ای که تامین روشنایی آن مد نظر است باید به طور معقولی یکنواخت باشد. این به آن معنی است که سرتاسر اتاق باید به میزان مناسبی روشن شود. این امر به منظور اجتناب از ایجاد نواحی تاریک با وسعت زیاد است که ممکن است در حالتی که شخص باید از ناحیه تامین روشنایی مربوط به خود به اطراف نگاه کند بر تطابق چشم اثر بگذارد. شدت روشنایی باید با استانداردهای مربوطه انتخاب شود.

● سطوح مجاور

از تفاوت زیاد در شدت روشنایی سطوح مجاور باید اجتناب شود. تفاوت بین شدت روشنایی سطوح مجاور نباید از نسبت ۱۰ به یک تجاوز کند. از این رو درخشندگی اطراف ناحیه تامین روشنایی باید کمتر از درخشندگی خود ناحیه تامین روشنایی باشد، در غیر این صورت، قابلیت دید در این ناحیه مختل می‌شود.

همچنین ممکن است باعث خستگی چشم شود زیرا در این حال باید خود را دو برابر با شرایط جدید تطبیق دهد. (مثل هر بار که چشم از صفحه تلویزیون به اطراف منحرف می‌شود و دوباره به صفحه برمی‌گردد.) در صورت تداوم این کار، چشم خسته شده و منجر به ناراحتی‌هایی از قبیل سردرد، خستگی مفرط و... می‌شود.

● حفظ شدت روشنایی

به منظور اطمینان از اینکه شدت روشنایی مورد نظر همواره تامین می‌شود، باید تدابیری برای حفظ شدت روشنایی، تعمیر و نگهداری و تمیز کردن چراغ‌ها اتخاذ شود. شدت روشنایی نباید هرگز به کمتر از ۸۰ درصد مقدار توصیه‌شده افت کند. در طراحی‌های خوب روشنایی، برای جبران تقلیل نوردهی در نتیجه کهنگی لامپ و تجمع آلودگی روی چراغ‌ها، شدت روشنایی اولیه بیشتر از مقدار لازم در نظر گرفته می‌شود.

● کنترل خیرگی چشم

به منظور پیشگیری از ایجاد خیرگی ناراحت‌کننده چشم ناشی از منابع نوری، درخشندگی آنها در زاویه‌های دید معمولی باید محدود شود.

لامپ‌های بدون پوشش، باعث ایجاد خیرگی ناراحت‌کننده چشم می‌شوند زیرا درخشندگی آنها معمولاً خیلی زیاد است. این امر در مورد لامپ‌های فلورسنت بدون پوشش در حالتی که کار مداوم در زیر نور این لامپ‌ها مورد نیاز است نیز صادق است.

چراغ‌هایی همانند لامپ فلورسنت از نوع بلند با پایه‌های باریک، بدون استفاده از وسایل کنترل چشم از قبیل پخش‌کننده‌های منشوری یا شبکه‌ای به کار می‌روند. با این حال، در حالی که مدت‌زمان قرارگیری در زیر نور لامپ‌های فلورسنت بدون پوشش برای مثال در راهروهای اتاق استراحت و... کم باشد، استفاده از آنها قابل قبول است.

● انعکاس‌های ناخواسته

برخی از انعکاس‌ها ممکن است در کارایی یا راحتی اشخاص، اختلال ایجاد کنند، مثلاً انعکاس نور از روی سطوح براقی که روی آنها مطالبی نوشته شده است. معمولاً این امر خارج از کنترل طراح روشنایی است زیرا به وضعیت قرارگیری در ناحیه تامین روشنایی نسبت به منبع نوری بستگی دارد. توزیع روشنی سطوح داخلی اصلی: علاوه بر کنترل درخشندگی منابع نوری، روشنی سطوح داخلی اصلی از قبیل دیوارها، سقف‌ها و... از طرق زیر حاصل می‌شود.

۱- درنظرگرفتن ضرایب انعکاسی مناسب برای سطوح

۲- تامین روشنایی مناسب برای سطوح

هدف از اتخاذ این تدابیر، اجتناب از تفاوت‌های بیش از حد روشنی سطوح وسیع است که در میدان دید قرار دارند. تفاوت‌های خیلی زیاد در روشنی سطوح همانند و درخشندگی بیش از حد منابع نوری باعث خستگی مفرط چشم‌ها می‌شود. از طرفی در صورتی که روشنی خیلی یکنواخت باشد، تاثیر آن ایجاد محیط خسته‌کننده یا افسرده‌کننده است.

با اینکه توزیع روشنایی عمومی عامل اصلی است ولی شدت سایه‌ها نیز در محیط تاثیر می‌گذارد. شدت سایه‌ها به وسیله نوع توزیع نور تعیین می‌شود. مثلاً نوردهی با زاویه بسته باعث ایجاد سایه‌هایی با شدت زیاد می‌شود، در حالی که لامپ‌های فلورسنت سایه‌هایی ملایم ایجاد می‌کنند.

سایه‌های با شدت زیاد، معمولاً مناسب نیستند، به جز مواردی که هدف، ایجاد جلوه‌های ویژه باشد.

● انتخاب مستقیم روشنایی

سیستم‌های روشنایی باید به گونه‌ای انتخاب شوند که توزیع روشنی مورد نیاز را ایجاد کنند. این به این معنی است که در مورد آویز یا چراغ‌هایی که روی سطوح نصب می‌شوند، در دفاتر کار و اماکن، حداقل ۳۰ درصد نور منتشره باید به طرف بدن باشد. در این صورت می‌توان از کافی بودن روشنی سقف اطمینان حاصل کرد.

● روشنایی غیرمستقیم

نحوه عمل این نوع روشنایی به صورت توکار است. در این روش همه نورها به طرف سقف هدایت می‌شود و سایر سطوح در اتاق به وسیله انعکاس متقابل روشن می‌شود. نتیجه این امر خسته‌کننده است زیرا توزیع روشنی بیش از حد یکنواخت است. همچنین این نوع روشنایی کارایی خوبی ندارد و فقط در موارد خاص باید از آن استفاده کرد.

● محل قرارگیری چراغ‌ها

ترتیب قرارگیری چراغ‌ها به منظور نیل به توزیع روشنی دلخواه لازم است به گونه‌ای باشد که نور کافی به قسمت‌های بالایی دیوارها و سقف برسد.

این امر عموماً نیاز به یک طرح قرارگیری چراغ‌ها در فواصل یکنواخت دارد تا به این ترتیب شدت روشنایی مورد نیاز در صفحه مربوط به ناحیه تامین روشنایی حاصل شود. در حالی که ترتیب قرارگیری به صورتی است که فواصل بین چراغ‌ها از مقدار حداکثر نسبت به فاصله به ارتفاع نصب تجاوز نمی‌کند و فاصله از دیوارها نصف این فاصله است.

● در مورد توزیع با زاویه بسته

به منظور حصول اطمینان از اینکه روشنی دیوار کافی است لازم است چراغ‌ها را حتی نزدیک‌تر به دیوارها قرار داد. در مورد چراغ‌های با نوردهی به طرف بالا لازم است آنها را در فاصله حداقل ۱۵۰ سانتی‌متر از نصف و حتی بیشتر از آن قرار داد به طوری که نور به طرف بالا به خوبی روی سقف توزیع شود.

● انتخاب رنگ نور منبع نور به عوامل زیر بستگی دارد

۱) کاری که در ناحیه تامین روشنایی انجام می‌شود.

۲) شرایط داخل اماکن

۳) سازگاری با سایر منابع نوری موجود مثل لامپ‌های نور زرد

برخی از کارهایی که در ناحیه تامین روشنایی انجام می‌گیرند، نیاز به منابع نوری با بازده رنگ بسیار خوب دارند. مشخصه‌های منابع نوری در هر دو مورد بازده رنگ و دمای رنگ برای این کاربردها معمولاً در استانداردهای مربوطه تعیین می‌شوند.

انتخاب دمای رنگ به شدت روشنایی بستگی دارد. در شدت روشنایی کم، نیاز به دمای رنگ پایین است و در شدت روشنایی زیاد، نیاز به دمای رنگ بالا. این انتخاب احتمالاً پیرو این مساله است که نور روز معادل دمای رنگ بالا با شدت روشنایی زیاد پنداشته می‌شود، در حالی که دمای رنگ پایین که بشر هنگام شب در اطراف آن می‌نشست، برابر با شدت روشنایی کم تصور می‌شد. انتخاب صحیح منابع نوری و ترتیب رنگ‌ها یک امر تجربی است، زیرا در مورد اینکه رنگ‌های مختلف در زیر نور منابع نوری مختلف و در محیط‌های مختلف چگونه به نظر خواهند رسید، جز با تجربه شخصی نمی‌توان نظر داد.

منبع: designhome

علی عباسی