تاجری که از سود زیاد گذشت

از عواملی که موجب فقر و تنگدستی می شود اسراف و احتکار است حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند سبب الفقر الأسراف باعث فقر و تنگدستی اسراف است و دربارة احتکارکننده می فرماید المحتکر محروم مِن نعمه احتکار کننده از نعمت محروم است

از عواملی که موجب فقر و تنگدستی می‌شود اسراف و احتکار است. حضرت علی علیه‌السلام در این باره می‌فرمایند: سبب الفقر الأسراف؛ باعث فقر و تنگدستی اسراف است و دربارة احتکارکننده می‌فرماید: المحتکر محروم مِن نعمه: احتکار کننده از نعمت محروم است. واژه احتکار‌ از نظر لغوی از ریشه حکر‌ اشتقاق یافته که به معانی ظلم، عسر و سو معاشرت آمده است. (احتکار در لغت به معنای نگهداری طعام به انتظار گران شدن آن نیزآمده)(۱) محقق داماد در تعریف اصطلاحی احتکار چنین می‌نویسد: فقها در تعریف احتکار، کلمات مختلفی دارند. مرحوم شیخ انصاری به پیروی از بسیاری از فقهای پیشین مسئله را اصولا تحت عنوان احتکار الطعام‌ مطرح نموده و تعریف آن را از اهل لغت بدین گونه نقل می‌کند: احتکار الطعام و هو جمع الطعام و حبسه یتربص به الغلاء‌؛ احتکار طعام جمع کردن یا حبس کردن آن به منظور گران شدن است. همچنین ابن حجر در کتاب تحف خویش احتکار را این گونه تعریف می‌کند: احتکار آن است که کسی آذوقه مردم را در هنگام گرانی خریداری و آن را نگهداری کند تا به علت مضیقه و سختی به قیمت گزاف به فروش برساند (۲).احتکار عبارت است از کاهش دادن یا متوقف کردن جریان توزیع کالا توسط همه یا برخی از فروشندگان به طور موقت. (۳)

● حکم تکلیفی احتکار

الف. معتقدین به حرمت احتکار می‌گویند: بعضی از روایات، احتکار کننده را خطا کار معرفی کرده و روشن است که خطاکار گناهکار است و گناه آنگاه محقق می‌شود که کار حرام از کسی سر بزند، زیرا عمل مکروه گناه محسوب نمی‌شود. ب. نامه امام علی علیه‌السلام به مالک اشتر که در آن، ایشان دستور به جلوگیری از احتکار و مجازات محتکر را داده‌اند. قسمتی از نامه امام علی به مالک اشتر: ...اینک سفارش مرا در حق بازرگانان و پیشه‌وران بپذیر و درباره آنها به کارگزارانت‌نیکو سفارش کن. خواه آنها که بر یک جای مقیم‌اند و خواه آنها که با سرمایه خویش‌این سو و آن سو سفر کنند و با دسترنج‌خود زندگی نمایند. زیرا این گروه، خود مایه‌های منافع‌اند و اسباب رفاه و آسودگی و به دست آورندگان آن از راههای دشوارو دور و خشکی و دریا و دشتها و کوهساران.

اینان مردمی مسالمت‌جوی‌اند که نه از فتنه‌گریهایشان بیمی است و نه از شر و فسادشان وحشتی. در کارشان نظر کن، خواه در کنار تو باشند یا در شهرهای تو. با این همه بدان که بسیاری از ایشان را روشی‌ناشایسته است و حریص‌اند و بخیل. احتکار می‌کنند و به میل خود برای کالای خودبها می‌گذارند، با این کار به مردم زیان می‌رسانند و برای والیان هم مایه ننگ و عیب هستند.پس از احتکار منع کن که رسول‌ا... (صلی الله علیه و آله) از آن منع کرده است و باید خرید و فروش به آسانی صورت گیرد و بر موازین عدل، به گونه‌ای که در بها، نه فروشنده زیان بیند و نه بر خریدار اجحاف شود. پس از آنکه احتکار را ممنوع‌داشتی، اگر کسی باز هم دست‌به احتکار کالا زد، کیفرش ده و عقوبتش کن تا سبب عبرت دیگران گردد ولی کار به اسراف نکشد. (۴) پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) می‌فرمایند: کسی که طعامی را بر مسلمین احتکار کند خداوند متعال او را به بینوایی مبتلا می‌گرداند. (۵) امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: محتکر گنهکار و معصیت کار است (۶) و ایشان می‌فرمایند: احتکار آدمی را به ناکامی و حرمان می‌کشد. (۷) از عواملی که موجب فقر و تنگدستی می‌شود اسراف و احتکار است حضرت علی علیه‌السلام در این باره می‌فرمایند: سبب الفقر الأسراف؛ باعث فقر و تنگدستی اسراف است و دربارة احتکار کننده می‌فرماید: المحتکر محروم مِن نعمه: احتکار کننده از نعمت محروم است. (۸) امام محمد باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: جز فرد خطاکار کسی دیگر طعام را احتکار نمی‌کند. (۹) در خصوص احتکار از پیغمبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نقل است که محتکر را خطاکار دانسته و درجای دیگر محتکر را ملعون معرفی کرده است و به حکیم بن حزام که تاجر ثروتمندی بود و ارزاق عمومی را یک جا خریداری می‌کرد پیغمبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) اخطار کرد که مبادا احتکار کنی و در موردی که به حضرت رسول (صلی الله و علیه وآله) اطلاع دادند مردم در مضیقه هستند و کسانی ارزاق عمومی را احتکار کرده اند، فرمان داد تا اجناس آنها را به بازار آوردند و در معرض تماشای عمومی قرارداد تا هر کس لازم دارد از آن اجناس خریداری کند. از حضرت علی (علیه‌السلام) روایت شده که می‌فرماید: من احتکر الطعام اربعین یوماً قسا قلبه.

یعنی هرکسی چهل روز طعام احتکار کند، سنگدل شده است. (۱۰) احتکار از خصلت خود بینی برخاسته است. دارنده چنین صفتی به ضرر و زیانی که بر عموم مردم وارد می‌شود توجهی ندارد فقط در فکر و اندیشه آن است که خود به سودهای سرشاری نایل آید و این همان شیوه نظام سرمایه‌داری است که عملکرد آن بر دو پایه اصلی استوار است ۱- ربا ۲- احتکار. در روایت دیگری رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) می‌فرماید: عن جبرئیل (علیه‌السلام) قال اطلعت فی النار فرایت و ادیا فی جهنم یغلی، فقلت: یا مالک لمن هذا؟ فقال: لثلاثه المحتکرین و... (۱۱) جبرئیل (علیه‌السلام) گفت: به جهنم گذر کردم و در آن جایگاهی دیدم که بسیار وحشتناک و مخوف بود پس به مالک آن گفتم: این جایگاه برای چه کسانی است؟ گفت: برای سه طایفه است که یکی از آنها احتکارکنندگان هستند. از این گفتار حضرت جایگاه اخروی چنین افرادی هم مشخص می‌شود و آن بدترین و وحشتناک‌ترین جای جهنم است.

● تاجری که از سود زیاد گذشت

مرحوم فیض (رضی الله و عنه) نقل می‌کند که یک تاجر واسطی بود و وکیلی در بصره داشت. آن مرد از واسط یک کشتی گندم بار کرد و به بصره فرستاد. سپس به وکیلش نامه نوشت: همان روزی که این کشتی گندم به بصره رسید به بازار عرضه کن و در معرض فروش قرار بده و تا فردا تاخیر نکن. وقتی کشتی گندم به بصره رسید، تجار بصره به آن وکیل گفتند: اگر یک هفته صبر کنی، قیمت گندم خیلی بالا می‌رود و چندین برابر استفاده خواهی کرد. او هم به توصیه آن‌ها عمل کرد و یک هفته در فروش گندم تاخیر کرد. قیمت خیلی بالا رفت و آن را به بازار عرضه کرد و سود فراوان نصیبش شد. خیلی خوشحال شد. برای صاحب گندم نوشت که این کار را کردم و خیلی استفاده کردم. او ناراحت شد. برای وکیلش نوشت تو خیال کردی به من خدمت کردی؟ نه، به من خیانت کردی. مال مرا احتکار کردی. مرا به گناه احتکار دچار کردی. دینم را فاسد کردی. من می‌خواستم دینم سالم بماند، اندک سودی هم در تجارت مشروعم برده باشم؛ تو برای من پول فراوانی به دست آوردی ولی دینم را لکه دار کردی. حالا تمام آن پول‌ها را که گرفته‌ای در میان فقرای بصره تقسیم کن. من آن‌ها را نمی‌خواهم. شاید خداوند به برکت این صدقه، گناه احتکار مرا بیامرزد و مرا به حالت اول برگرداند. امام صادق علیه‌السلام فرموده اند:«یا مُصادِفُ مُجادَلةُ السُّیُوفِ اهوَنُ مِن طَلَبِ الحَلالِ»:«انسان خود را در مقابل ضربات شمشیر قرار دهد آسان تر است از این که مال حلالی به دست آورد»(صفیر هدایت (انفال/۱۷))

زهرا اجلال

منابع در دفتر روزنامه موجود است