موهبت آشنایی و فرصت همکاری با استاد

درباره «یوسف ثبوتی» و شیوه دانش پیشگی او

اولین آشنایی من با استاد «ثبوتی» به سخنرانی تخصصی ایشان در گردهمایی سالانه انجمن فیزیک ایران برمی‌گردد که در باشگاه بانک سپه در سال ۱۳۵۳ برگزار شد. ضمن سخنرانی متوجه شدم دکتر «ثبوتی» در انتخاب واژه‌های مناسب و پرهیز از به‌کاربردن کلمات کم‌ربط و غیرضروری وسواس به خرج می‌دهد و سعی می‌کند منظور خود را با جملات کوتاه و بدون حاشیه به مخاطب منتقل کند. این ویژگی که از تحصیلات عمیق و منسجم او نشات می‌گرفت، مرا تحت‌تاثیر قرار داد. بعد از انقلاب، با شکل‌گیری مرکز نشر دانشگاهی که در آن دانشگاهیان رفت‌وآمد داشتند و با از سرگیری فعالیت‌های انجمن فیزیک، آشنایی ما با یکدیگر بیشتر شد. در برخی از هیات‌مدیره‌های انجمن فیزیک با هم حضور داشتیم. با پایه‌گذاری مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان توسط ایشان و دعوت از من برای همکاری، این توفیق را یافتم که از نزدیک شاهد اهداف، برنامه‌ها و فعالیت‌های استاد «ثبوتی» و همکاران و همراهان او باشم.

بدون تردید استاد «یوسف ثبوتی» یکی از چهره‌های بسیار تاثیرگذار در عرصه آموزش دانشگاهی و پژوهش کشور است. اثرات ماندگار او از ویژگی‌های برجسته‌ای نشات می‌گیرد که دکتر «ثبوتی» در جوانی در خود کشف کرده و در طول زندگی در تقویت و ارتفاع آنها کوشیده و بعد از کسب تجربه کافی، با درایت تحسین‌برانگیزی در برنامه‌های خود برای رشد و توسعه آموزش و پژوهش، از آنها سود جسته است. یکی از ویژگی‌های درخور توجه دکتر «ثبوتی»، تحصیلات برجسته اوست. او از فارغ‌التحصیلان ممتاز رشته فیزیک دانشگاه تهران است. کارشناسی‌ارشد را در رشته ژئوفیزیک از دانشگاه تورنتو کانادا دریافت می‌کند.

دوره دکترا را در رشته اخترشناسی و نجوم در دانشگاه شیکاگو آمریکا می‌گذراند. در دوره دکترا موفق به انتشار هفت‌مقاله می‌شود که تعداد قابل‌توجهی در آن زمان است. بعد از اتمام تحصیلات رسمی، به عضویت هیات‌علمی دانشگاه نیوکاسل بریتانیا درمی‌آید. بعد از یک‌سال تصمیم می‌گیرد در ایران کار کند و به کشور برمی‌گردد. او همواره دانشجو ماند و هنوز هم به یادگیری مطالب جدید اشتیاق نشان می‌دهد. از فرصت‌های پژوهشی اعضای هیات‌علمی به‌خوبی استفاده می‌کند، انجام کار پژوهشی خلاق‌، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های او بود که در سایه آن ده‌ها مقاله ارزشمند انتشار یافت و از او یک چهره علمی بین‌المللی مورد احترام ساخته است. جایگاه رفیع علمی و نگرش عمیق او به اهمیت آموزش و پژوهش در جلب توجه و احترام همکاران و دانشجویان بسیار موثر بوده است. دکتر «ثبوتی» پس از اقامت‌هایی کوتاه در دانشگاه شریف فعلی و دانشگاه فردوسی مشهد، به استخدام دانشگاه شیراز در‌می‌آید. در این زمان نظام آموزش دانشگاهی آماده تحولی گسترده است و این تحول با همکاری گروهی از دانشگاه پنسیلوانیا در دانشگاه شیراز آغاز می‌شود. دکتر «ثبوتی» آماده، نقش فعال و پیشتازی در شکل‌گیری نظام جدید آموزش دانشگاهی (دوره کارشناسی چهارساله به جای دوره لیسانس سه‌ساله و نظام ارزیابی واحدی به جای ارزیابی سالانه) ایفا می‌کند. دکتر «ثبوتی» رصدخانه ابوریحان بیرونی را در شیراز به ‌راه می‌اندازد و در ارایه دوره‌های کارشناسی‌ارشد، پیشقدم می‌شود. او به‌طور مستمر تلاش می‌کند انجام کار تحقیقی به‌صورت بخشی از وظایف هر عضو هیات‌علمی درآید. چنین کاری در آن زمان در کشور تازگی داشت. دکتر «ثبوتی» در نهادینه‌کردن تحقیق در دانشگاه شیراز و در نهایت در کل کشور، سهم قابل‌ملاحظه‌ای دارد. ویژگی برجسته دیگر استاد «ثبوتی» چندبعدی‌بودن ایشان است. کنجکاوی تحسین‌برانگیز ایشان در طبیعت، انس و الفت گسترده او با ادبیات، تاریخ و هنر از او فردی جامع‌نگر با گفتار و کردار سنجیده ساخته است. دکتر «ثبوتی» به گل‌وگیاه علاقه خاصی دارد و در طول زندگی، بخش قابل‌توجهی از اوقات فراغت خود را به کشت‌وداشت گل‌وگیاه اختصاص داده است.

ایجاد فضای سبز تحسین‌برانگیز در دانشگاه تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان و بیش از ۷۰هکتار درختکاری در دانشگاه و در خارج آن نشانه توجه دکتر «ثبوتی» به مقوله‌های دیگر زندگی است. از ویژگی‌های بارز دکتر «ثبوتی» مردم‌آمیزی ایشان است. او نه‌تنها با نخبگان رشته‌های مختلف، بلکه با قشرهای گوناگون جامعه تعامل و ارتباط داشته و دارد. او به‌خوبی به اهمیت ارتباط و تعامل میان دانش‌پیشگان و اقشار مختلف از جمله دولتمردان، روحانیون، صاحبان صنایع و تجار برای رشد و توسعه آموزش و پژوهش واقف است. او با بهره‌مندی از این توانایی، نه‌تنها توانست بسیاری از مشکلات سر راه تاسیس و توسعه دانشگاه تحصیلات تکمیلی را از میان بردارد و کاری کند که مردم زنجان به چشم قهرمان ملی به او نگاه کنند، بلکه توانست در سایه محبوبیت ایجادشده و جلب اعتماد مردم، کمک‌های مردمی چشمگیری برای توسعه دانشگاه جذب کند که کتابخانه باشکوه ترکمان و سالن‌های غذاخوری نجفی دو نمونه از آنهاست. در تمام کارها و آثار استاد «ثبوتی» توجه عمیق و جدی به اهمیت زیربنایی رشد و توسعه علمی دیده می‌شود. از این‌رو، در قراردادها و استخدام‌های علمی، صلاحیت علمی افراد برای او در اولویت قرار دارد و در حد امکان از دخالت‌دادن روابط و سلایق سیاسی پرهیز می‌کند. او اعتقاد دارد افرادی که برای کسب صلاحیت علمی زحمت کشیده‌اند بیشتر احساس مسوولیت می‌کنند و احتمال انحراف آنها کمتر است.

اعضای هیات‌علمی دانشگاه تحصیلات تکمیلی، با همین نگرش جذب شده است. مقایسه جریان امور در این دانشگاه و در دانشگاه‌های دیگر کشور به‌خوبی نشان می‌دهد تاثیر بازدارنده روابط و سیاست‌زدگی در دانشگاه تحصیلات تکمیلی کمتر است. به‌نظر راقم این سطور، یکی از دلایل عمده رشد چشمگیر و سریع دانشگاه تحصیلات تکمیلی در همین نکته نهفته است. استاد «ثبوتی» به معلم و شغل معلمی توجه ویژه‌ای دارند. در طول ۵۰سال کار دانشگاهی، هیچ‌وقت تدریس را تعطیل نکردند و همواره طوری رفتار کردند که به معلم و معلمی بی‌احترامی نشود، چون رشد و توسعه جامعه مستلزم وجود معلمان صالح است.

بعد از جنگ تحمیلی که نیاز مبرم به توسعه تحصیلات تکمیلی احساس شد، استاد «ثبوتی» دریافت که دانشگاه‌های موجود به سبب صرف وقت زیاد در ارایه دوره‌های کارشناسی، امکان توجه کافی به تحصیلات تکمیلی را نخواهند داشت. او با پیشنهاد تاسیس مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان، دو هدف را دنبال می‌کرد؛ هدف اول ایجاد نهادی بود که صرفا به تحصیلات تکمیلی بپردازد و هدف دوم اینکه، قدمی در تمرکززدایی بردارد. از این‌رو، شهر زنجان (زادگاه خود) را مناسب یافت. دکتر «ثبوتی» با پیگیری حیرت‌انگیزی مقدمات تاسیس مرکز را فراهم آورد و با به‌کارگیری تمام استعدادها و تجربه‌های باارزش خود، مرکز تحصیلات تکمیلی زنجان را در سال ۱۳۷۰ به بهره‌برداری رساند. دکتر «ثبوتی» در تمام امور مرکز شامل طراحی و ساخت ساختمان‌ها، تشکیل بخش‌های اداری و مالی، برنامه‌ریزی آموزشی و پژوهشی و انتخاب اعضای هیات‌علمی مشارکت موثر داشته است. مرکز با حضور چند دانشجو در رشته فیزیک شروع به‌کار می‌کند و به‌تدریج سایر دانشکده‌ها راه‌اندازی می‌شوند. در حال حاضر دانشگاه تحصیلات تکمیلی در علوم پایه با زیربنایی بیش از ۶۰هزارمترمربع، حدود ۶۵۰ دانشجو، ۶۰ کارمند و ۷۵ عضو هیات‌علمی، یکی از فعال‌ترین مراکز تحصیلات تکمیلی باکیفیت کشور است.

دانشگاه تحصیلات تکمیلی ظرف ۲۰سال، توانست جایگاه شایسته‌ای در کشور و در سطح بین‌المللی پیدا کند. تعداد قابل‌توجهی عضو هیات‌علمی در سطح بین‌المللی دارد و بسیاری از کارهای انجام‌گرفته در آن، در مجلات برتر علمی جهان منتشر شده است. تفاوت‌های عمده دانشگاه تحصیلات تکمیلی با سایر دانشگاه‌های کشور در موارد زیر است: برای کارمند، دانشجو و عضو هیات‌علمی در دانشگاه تحصیلات تکمیلی، روشن شده که اولویت در آموزش و پژوهش است. از این‌رو، توجه به کتاب و مجله جدی است. ساعت‌های کار کتابخانه مناسب است. اغلب دستگاه‌ها و تجهیزات در حال کار هستند. برای ارایه خدمات کامپیوتری بهتر، دایم تلاش می‌شود. تشریفات خرید مواد و تجهیزات برای آزمایشگاه‌ها کمتر است. سعی می‌شود حداقل رفاه لازم جهت تمرکز دانشجو و استاد روی آموزش و پژوهش فراهم‌ آید. برای پرهیز از یک‌بعدی‌شدن افراد، به فوق برنامه‌های متنوع و مناسب درحد امکان توجه می‌شود.

بدیهی است که بخش عمده‌ای از رشد سریع و چشمگیر دانشگاه تحصیلات تکمیلی زنجان به درایت، توانایی‌ها و مدیریت کم‌نظیر دکتر «ثبوتی» بر‌می‌گردد. دانش جامع و عمیق، توانایی‌های چندبعدی، تجربه‌های ارزشمند، سختکوشی و پیگیری مستمر به او امکان داد که دانشگاه را در مسیر درست رشد و توسعه هدایت کند. نوع مدیریتی که کمبود آن در حوزه‌های مختلف به‌شدت احساس می‌شود. بدون شک استاد «ثبوتی» فرد کم‌نظیری است. هنوز در ۸۰سالگی، با شادابی و هوشمندی بالا تدریس می‌کند، مقاله‌های حرفه‌ای منتشر و درس جدید ارایه می‌کند. او در سال‌های اخیر، متوجه کم‌توجهی جامعه علمی کشور نسبت به تغییر اقلیم و اثرات زیست‌محیطی آن می‌شود. برای این موضوع، برنامه درسی تدوین می‌کند و کتاب ارزشمند «زمین گرم» را می‌نویسد که نشانگر دغدغه عمیق استاد نسبت به مسایل زیست‌محیطی است. سخن آخر اینکه، راقم این سطور، آشنایی و فرصت همکاری با استاد را موهبتی ارزشمند می‌داند و سپاسگزار درس‌های ارزنده‌ای است که از استاد آموخته است. برای استاد ارجمند آرزوی طول عمر باسلامت و استمرار ادامه خدمت را دارد.

محمدتقی توسلی

استاد فیزیک دانشگاه تهران