نگاهی به روند اقتباس در فیلمنامه «اینجا بدون من»

تأکیدی که بهرام توکلی در تیتراژ اولیه فیلمش بر اقتباس از نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز کرده، از دو جهت قابل بررسی است. فیلم و نمایشنامه دارای شخصیت‌هایی یکسان …

تأکیدی که بهرام توکلی در تیتراژ اولیه فیلمش بر اقتباس از نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز کرده، از دو جهت قابل بررسی است. فیلم و نمایشنامه دارای شخصیت‌هایی یکسان و خط روایی مشابه هستند ضمن آن که پاره‌ای جزئیات نیز در هر دو تکرار شده از جمله حیوانات شیشه‌ای دختر و تأکید بر کاناپه فرسوده،‌ اما در عین حال پس‌زمینه‌های فکری نمایشنامه و جهت‌گیری نهایی آن به قدری با فیلمنامه توکلی منافات دارد که به سختی بتوان آن را اقتباسی وفادارانه از اثر تنسی ویلیامز به شمار آورد چرا که روح آن همراستای نمایشنامه نیست. ویلیامز در «باغ‌وحش شیشه‌ای»- و غالب آثارش- نمودهای عینی شکستن رؤیای امریکایی در اجتماع طبقات متوسط شهرنشین این کشور در میان قرن گذشته را دنبال و ترسیم می‌کند. خانواده ابتری که در نمایشنامه ترسیم شده، در واقع نمونه جامعه معلولی است که در آن فقر مادی سمبل بر باد رفتن آرمان‌های بنیانگذاران است.

آرمان‌هایی شکننده که پذیرش ورود به دوران جدید، جز با پذیرش شکستن آنها و بی‌اهمیتی این شکستن صورت نمی‌پذیرد اما توکلی در ترجمان فضای داستان به ایران معاصر نگاهی ناتورالیستی به فقر دارد و نشانه‌شناسی پیام‌های تصویری فیلم هم عمدتاً دایر بر تمرکز ذهنی خالق اثر روی این وجه است که به این ترتیب بخش بزرگی از جهان مرجع (نمایشنامه) در برگردان ایرانی‌اش دچار باژگونی می‌شود. اما دخالت دیگر توکلی، برجسته کردن نقش مادر است که ورای توانایی‌های کتمان‌ناپذیر فاطمه معتمدآریا در بعد دادن به نقش یک مادر ایرانی در دل اثر، اساساً سمت‌و‌سوی سیر دراماتیک کار را از منبع اقتباسی متفاوت می‌سازد. ترکیدن رؤیاهای بادکنکی مادر در باغ وحش شیشه‌ای، پتانسیلی را آزاد می‌کند- فرار تام- ولی در فیلم مظلومیت سنتی مادر در نمایش‌های ایرانی است که همه چیز را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد.