پاسداران قلمرو رازی

به بهانه زادروز زکریای رازی و روز داروسازی

از حسن تصادف ایام است که بلافاصله پس از زادروز "حکیم ابوعلی سینا" که در اول شهریور به "روز پزشک" نامگذاری شده است، زادروز "حکیم زکریای رازی" در پنجم شهریور ماه است، که آن را "روز داروسازی" نامیده اند. و چنین است که هفته اول شهریور هر سال مجالس و مراسم بزرگداشتی در سرتاسر دانشگاه های پزشکی و داروسازی، بیمارستان ها و مراکز علمی و تحقیقاتی پزشکی و داروسازی برگزار می گردد. مجالسی که هدف همه آنها یکسان است: یادآوری احترام و ارجمندی این طیف سپید پوش که به حق شایسته تقدیر و تشکرند.

از این رو نیکوست در این گزارش به صورت خلاصه، و در حد بضاعت، ما نیز از برخی بزرگان عرصه داروسازی کشور یادی کنیم. بی شک این چند تن، قطره ای هستند از اقیانوس دانشمندان و دانشوران این سرزمین. بزرگانی که نه تنها عرصه های داخلی علمی را در نوردیده، بلکه سرآمد روزگار خود در عرصه های بین المللی نیز هستند. فرزندان خلف رازی و پاسداران قلمروی که وی در عرصه کیمیا و داروسازی سلطان صاحب قرانش بود:

● دکتر حسن فرسام

چند تن در تاریخ علم یافت می شوند که به ساده ترین اتفاق، مسیر علمی شان تغییری اساسی کند؟ دکتر فرسام یکی از ایشان است. کسی که دیپلم ریاضی داشته و در کنکور مهندسی به وقت آزمون، به دلیل خونریزی بینی برگه اش خراب شد و پس از گرفتن دیپلم طبیعی در همان سال ۱۳۳۱، در تنها دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران (دانشکده پزشکی،داروسازی و دندانپزشکی) قبول و مشغول تحصیل گردید. وی در مورد ورودش به رشته داروسازی اینگونه می گوید:" آن موقع زنده یاد آقای دکتر حفیظی سرپرست دانشکده پزشکی بودند.

بنده می خواستم در رشته پزشکی ثبت نام کنم. پس از مراجعه به دانشکده پزشکی، دکتر حفیظی گفت:" الان چندین هفته از تشکیل کلاسهای پزشکی می گذرد تو در رشته داروسازی یا دندانپزشکی ثبت نام کن". من هم رفتم درمورد داروسازی کمی تحقیق کردم... در هر صورت بنده وارد دانشکده داروسازی شدم." و نهایتا در سال ۱۳۳۶ موفق به کسب مدرک دکترای داروسازی شد. و بلافاصله دوره مالاریالوژی را در موسسه تحقیقات بهداشتی و انگل شناسی(دانشکده بهداشت فعلی) گذراند. در این سال ها وی مدتی برای تکمیل دوره آموزشی به شوش دانیال می رود که فقر اقتصادی و فقر فرهنگی شدید آنجا را از نزدیک لمس می نماید.

پس از پایان این دوره، تا سال ۱۳۳۸ دوره علوم آزمایشگاهی وزارت بهداشت را نیز می گذراند و برای کسب تخصص آماده می شود. در این دوره وی با کسب درجه استادیاری، بورسیه کشور فرانسه شده و در رشته هایی چون بیوشیمی بالینی به تحصیل می پردازد.

و پس از آن به تهران بازگشته و علاوه بر کار آموزشی در دانشگاه در سمت استادیاری، صبح ها به بنیاد حمایت مادران و نوزادان رفته و در آن بنیاد مشغول به کار می گردد. خاطرات وی از جو آن زمان دانشکده بسیار جالب توجه است: "در آن سالها تعداد کمی از اساتید ماشین داشتند. این فرهنگها بعدا آمد. برخی ها تا آخر عمرشان پیاده می آمدند مثل دکتر عبدالله شیبانی و آقای عبدالله اعلم، بقیه هم با اتوبوس می آمدند جلوی درب جنوبی دانشگاه پیاده می شدند..."

در سال ۴۸ پروفسور فضل الله رضا، که در بخش انفورماتیک ناسای آمریکا در پروژه آپولو فعالیت داشت، به ایران آمده و ریاست دانشگاه تهران را برعهده می گیرد. وی بلافاصله بعد از حضور در این سمت اقداماتی در جهت اصلاح و تغییر شرایط دانشگاه بعمل میآورد; از جمله تغییر نسل اساتید. به این معنی که اساتید قدیمی تر و نسل اول را با جوانان تحصیل کرده اروپا و آمریکا جایگزین کرد. و نیز بودجه پژوهشی دانشگاه که سبب به تحرک در آمدن جو خموده دانشگاه و گروه های علمی شد را افزایش داد. همچنین ترمی و واحدی کردن سیستم آموزشی دانشگاه از دیگر اقدامات پرفسور رضا بود. دکتر فرسام در این باره می گوید:" نیمسالی و واحدی شدن سیستم آموزشی دانشگاه از سال ۱۳۴۳ روی کاغذ آمد ولی عملی نشد.

به عبارت دیگرسیستم آموزشی سابقا سالانه بود یعنی از مهر تا خرداد و بعد از آن امتحان می دادند که بیشتر شفاهی بود. تابستان هم تعطیل می شدند و تجدیدی ها هم مثل دبیرستان قدیم بود، شهریور امتحان می دادند که اگه قبول نمی شدند رفوزه می شدند."

دکتر فرسام در سال ۴۷ موفق شد به رتبه علمی دانشیاری دست پیدا کند و در سال ۵۶ به مقام استادی رسید و تا سال ۸۱ به تدریس و تحقیق و آموزش دانشجویان پرداخت. وی در این باره می گوید: "فکر می کنم در خصوص حضور در دانشگاه جزو با سابقه ترین افراد هستم چرا که اگر از سال ۳۷ حساب کنیم حدود ۴۵ سال در دانشگاه به تدریس مشغول بودم.من فکر می کنم که فرزند دانشگاه هستم سال ۳۱ وارد دانشگاه شدم و سال ۸۱ بازنشسته شدم یعنی نیم قرن در دانشگاه بودم ۶ سال به عنوان دانشجو و باقی آن به عنوان عضو هیات علمی."

سمت های اجرایی و عضویت در مراکز علمی وی به شرح زیر است:

- ریاست آموزش دانشکده پزشکی به مدت یک سال

- سرپرست دانشکده پزشکی به مدت سی ماه

- عضویت در انجمن بیوشیمی ایران

- عضویت در انجمن فیزیولوژی فارماکولوژی و انجمن شیمی دانان و انجمن آکادمی علوم نیویورک

- عضویت در انجمن دانشمندان علوم دارویی آمریکا

- عضو پیوسته فرهنگستان علوم پزشکی ایران

- عضویت در جامعه تحقیق گیاهان دارویی

- مشاور موقت سازمان بهداشت جهانی در نوشتن تک نگاره های گیاهان دارویی

- استاد نمونه کشور در سال ۱۳۷۷

و برگزیده شدن به عنوان پژوهشگر برتر در سال ۸۱ در دانشگاه علوم پزشکی تهران

● دکتر مرتضی رفیعی تهرانی

بی شک دکتر رفیعی یکی از پرافتخار ترین اساتید حوزه علوم دارویی کشور است. وی دانش آموخته رشته داروسازی دانشگاه تهران است که مدرک دکترای خود را در سال ۱۳۴۷ دریافت کرد و برای کسب تخصص به دانشگاه میشیگان رفته، در سال ۱۹۷۶ در رشته تخصصی داروسازی صنعتی فارغ التحصیل شد. وی اینک استاد فارماسوتیکس دانشگاه علوم پزشکی تهران است و از سال ۱۹۸۵ به عنوان مشاور و کارشناس سازمان جهانی بهداشت در ژنو نیز مشغول است. وی با تالیف سه کتاب به زبان فارسی وارد عرصه تالیف کتاب شد و توانست به صورت فردی یا همکاری در پروژه های تالیفی کتب متعددی به زبان های دیگر نیز تدوین نماید. که از آن جمله می توان به :

همکاری در تهیه کتب راهنمای داروسازی (سازمان جهانی بهداشت) در شش جلد

چاپ سه جلد فارماکوپه ایران برای اولین بار از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷

مشارکت در نوشتن دو فصل از دو کتاب در زمینه شیوه های نوین دارورسانی به زبان انگلیسی (چاپ آمریکا و ترکیه) در سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۷ اشاره کرد.

او اینک عضو وابسته فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران و در دانشگاه تهران مشغول به تدریس است.

● دکتر عباس شفیعی

وی که جزو چهره های ماندگار کشور در زمینه داروسازی است و بی شک از قله های این عرصه در کشور محسوب می شود در سال ۱۳۱۶ خورشیدی متولد شد و با کسب مدرک دکترای شیمی در سال ۱۳۴۹ پا در عرصه تحقیق و آموزش تکمیلی کشور نهاد. وی در مورد تفاوت وضعیت آموزش پزشکی کشور در پیش و پس از انقلاب می گوید:" قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ۷۱ عضو هیات علمی در دانشکده داروسازی مشغول به فعالیت بودند که این تعداد پس از انقلاب اسلامی به دلیل مهاجرت و یا بازنشستگی به ۲۳ نفر رسید، کاهش تعداد اعضای هیات علمی و عدم برنامه ریزی منسجم آموزشی در آن زمان، باعث افت شدید آموزش داروسازی کشور شد.... پس از انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها و در زمانی که من دبیر شورای آموزش تخصصی داروسازی بودم، با کمک اساتید تمامی دانشکده های مرتبط با داروسازی، دوره های تخصصی داروسازی که در حال حاضر دوره های D.Ph تخصصی هستند را راه اندازی کردیم. در حال حاضر فارغ التحصیلان آن دوره ها در تمامی دانشکده های داروسازی کشور به عنوان عضو هیات علمی مشغول آموزش دانشجو هستند. "

وی رئیس دانشکده داروسازی، مدیر گروه شیمی دارویی، عضو شورای تحقیقات کشور، عضو شورای پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی تهران، عضو شورای گسترش دانشگاه های علوم پزشکی، عضو انتشارات دانشگاه تهران، دبیر شورای آموزش داروسازی و تخصصی و ... بوده و در زمینه تحقیقات دارویی و شیمی تالیفات متعددی دارد. همچنین در جهت آشنایی دانشجویان با علوم روز دنیا به ترجمه کتب معتبر آموزشی پرداخته است. که از آن جمله می توان به کتاب شیمی دارویی کرول کراس و ترجمه کتاب شیمی دارویی گیل کریس که اینک از منابع درسی دانشجویان داروسازی است اشاره کرد. وی ارتباط گسترده ای با انجمن های علمی بین المللی دارد و همواره در سطح ملی و بین المللی مورد توجه و احترام بوده است; از جمله به عضویت در انجمن های علمی روکای (Rhochi)، سیگما سای (xi Sigma)، شیمی هتروسیلیک می توان اشاره کرد. وی اینک مفاهیم شیمی آلی، شیمی آلی پیشرفته، شیمی فیزیک، شیمی هتروسیلیک، شیمی دارویی و کاربرد دستگاه ها را تدریس می کند.

● دکتر علی خلج

دکتر علی خلج متولد سال ۱۳۲۳، در سال ۱۳۴۷ از دانشکده داروسازی دانشگاه تهران فارغ التحصیل و بعد از انجام خدمت وظیفه عمومی در سال ۱۳۵۰ برای ادامه تحصیل در رشته شیمی داروئی عازم آمریکا شد. دکتر خلج با استفاده از بورس های تحصیلی آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه علوم داروسازی فیلادلفیا در سال ۱۳۵۳ مدرکS.M و در سال ۱۳۵۵ مدرک D.Ph را دریافت نمود و از سال ۱۳۵۵ در سمت استادیار در دانشگاه تهران استخدام شد. دکتر خلج در طی دوران خدمت، دروس نظری و عملی شیمی عمومی ۲، شیمی تجزیه کمی ۱، شیمی تجزیه پیشرفته، داروسازی هسته ای و شیمی داروئی ۱ ، ۲ و ۳ را در دوره های عمومی و دروس شیمی داروئی پیشرفته و سنتز را در دوره تخصصی شیمی دارویی تدریس کرده است. وی در طی دورانی که قائم مقام دبیر شورای آموزش داروسازی و تخصصی و سرپرست دوره های تخصصی دانشکده داروسازی بود، در تاسیس رشته های تخصصی داروسازی سهم به سزائی داشته و از پایه گذاران رشته تخصصی داروسازی هسته ای است.

دکتر خلج چندین دوره مسوولیت های مدیریت گروه شیمی داروئی دانشکده داروسازی، دبیر کمیته سیاستگذاری و تحقیقات علوم داروئی معاونت تحقیقات و فناوری وزارتخانه متبوع، سردبیر مجله DARU، سرپرست هسته توسعه آموزش دانشکده داروسازی، دبیر هیات ممتحنه رشته های تخصصی داروسازی هسته ای و شیمی داروئی را بر عهده داشته است. وی در طول مدت خدمت در دانشگاه تهران با استفاده از فرصت های مطالعاتی به عنوان Associate Research در آزمایشگاه های شیمی داروئی دانشگاه های پردو و فیلادلفیا آمریکا و دانشگاه های آلبرتا و مموریال کانادا تحقیق کرد و استاد راهنمای ۳۵ پایان نامه دوره عمومی دکترای داروسازی، ۶ پایان نامه در رشته های تخصصی شیمی داروئی و هسته ای بوده است. نتایج تحقیقات خلج علاوه بر ارائه در کنگره های بین المللی در مجلات معتبر علمی دنیا به چاپ رسیده است.

نویسنده : نیما سلامیان