تمایلات برتر فرانکفورت

بحثی درباره «اراده آزاد»

مسئله اراده آزاد یا پرسش از ماهیت فاعل آزاد و ارتباط آن با خاستگاه‌ها و شرایط رفتار مسئولانه، مسئله‌ای است با قدمتی دیرینه و تاریخی پر بحث و گفت‌وگو. این مسئله زمانی رخ می نماید که بشر گمان می‌کند ممکن است افعالش از طریقی به وسیله عواملی ناشناخته و ورای کنترل او تعین یابند. به این ترتیب نظریه‌های جبرگرا به اشکال مختلف مطرح شدند. موجبیت گرایی به طور کلی به ما می گوید هرآنچه رخ می دهد به وسیله وقایع قبلی از پیش متعین و معلوم شده است و بنابراین رخدادها جز این نمی توانستند باشند. در بر قراری نسبت بین آزادی اراده و موجبیت گرایی، متفکران به دو شیوه متفاوت اندیشیده اند: سازگارگرایان اراده آزاد و جبرگرایی را سازش‌پذیر دانسته و ناسازگارگرایان این دو را ناسازگار با یکدیگر قلمداد کرده‌اند. سازگارگرایی به خاطر ارائه راه حلی میانه و آشتی دهنده در حل مسئله نزاع جبر و اختیار مورد توجه و اندیشه ورزی ویژه واقع شده است.البته نظریه پردازان جدید سازش دهنده با نگاهی انتقادی به تاریخ سازگارگرایی، سازشی از نوع هابز و هیومی و ... را ناکارا می بینند.هری فرانکفورت ( - ۱۹۲۹) استاد دانشگاه پرینستون از سازگارگرایان جدیدی است که در عین تشخیص این نقص رد کلی سازش پذیری را نادرست می داند و معتقد است آنچه لازم داریم ارائه رویکردی جدید و اصلاح شده از اراده و فعل آزاد می باشد.

« سازگار گرایی سنتی آزادی را به عدم حضور اجبارهایی که ما را از انجام آنچه می‌خواهیم باز می‌دارند معنا نموده لیکن تمرکز آن بر اجبارهای بیرونی بود، چیزی از قبیل موانع فیزیکی (زندانی بودن)، اجبار و تهدید ( گرفتن تفنگ به روی کسی) و ناتوانی‌های جسمانی ( فلج ). سازگارگرایان سنتی توجهی به اجبارهای درونی اراده نداشتند، اموری مثل اعتیادها، ترس‌ها، وسواس‌ها، اختلالات روانی و دیگر انواع رفتار اجباری . روانکاوی و دیگر نظریه‌های روانشناسانه جدید ما را از اهمیت این اجبارهای درونی در زندگی افراد آگاه نمودند . این پریشانی‌های روانی درونی به طور ویژه با اراده آزاد مرتبطند چرا که نه تنها آزادی در انجام آنچه می‌خواهیم را تحت تأثیر قرار می‌دهند بلکه آزادی ما را در خواستن آنچه می‌خواهیم نیز متأثر می‌کنند .

فرانکفورت در ارتباط با این اجبارهای درونی، تمایزی را بین تمایلات درجه اول ( first _ order desires ) و درجه دوم ( second _order) مطرح می‌نماید . مثلاً یک معتاد ممکن است تمایل درجه اول به خوردن دارو داشته باشد . امکان دارد که وی بخواهد به منظور حفظ شغل و خانواده اش بر این اعتیاد غلبه کند . به عبارت دیگر ، تمایل درجه دومی دارد مبنی بر این که میل«درجه اول» به دارو عملاً وی را به سمت استفاده از دارو سوق ندهد. بنا براین این تمایل درجه دوم تمایلی است در باره یک تمایل دیگر. از آنجا که این تمایل درجه دوم میلی است مبنی بر اینکه میل درجه اول به دارو «مؤثر در فعل» نباشد ، فرانکفورت آن را اراده (volition) درجه دوم نیز می‌ماند.

به نظر فرانکفورت توانایی برداشتن تمایلات و اراده‌های درجه برتر یکی از چیزهایی است که مارا انسان می کند. بلکه مارا شخصی ( perso ) یا خود ( selve ) می‌سازد . حیوانات غیر عاقل نیز امیال یا خواسته ها و حتی اهدافی دارند . یک ببر به منظور حفظ خودش از سرما پناهگاهی گرم می‌جوید . آنچه شخص یا خود یا انسان را متفاوت می‌سازد این است که ما قادر به اندیشیدن درباره انواع تمایلات و اهدافمان هستیم. به عبارت دیگر، اشخاص یا خودها (‌یا به بیانی حیوانات عقلانی ) دارای قابلیت خودارزیابی تأملی ( reflective self_ evaluation) هستند، تأمل درباره امیال و اهدافی که دارند و احیاناً تغییر آنها به جای اینکه صرفاً به صورت غیر ارادی بر اساس آن تمایلات عمل کنند .

به نظر فرانکفورت، آنچه که فرد معتاد فاقد آن است عبارتست از آزادی اراده ، زیرا وی نمی‌تواند اراده اش را (میل درجه اول به دارو ) با اراده درجه دوم به ایستادگی در برابر مصرف دارو وفق دهد. چنین فردی فاقد اراده‌ای است که می خواهد داشته باشد (یعنی اراده درجه دوم ) . زمانی که اشخاص اراده‌ای را که می‌خواهند داشته باشند ندارند، فاقد اراده آزاد هستند. در مقابل ، شخصی را فرض کنیم که می تواند در برابر میل به خوردن دارو مقاومت کند. وی ممکن است میلی اولیه به مصرف دارو داشته باشد. لیکن مضرات آن دارو را می‌داند و می تواند بر خلاف آن فرد معتاد ، در برابر این میل بایستد. چنین شخصی اراده آزاد دارد . فرانکفورت برای توضیح بیشتر نحوه ارتباط اراده آزاد با ظرفیت تمایلات برتر و خود ارزیابی تأملی ایده شخص شرور( WANTON ) را مطرح می کند . اشخاصی که به گونه ای اجباری بر طبق تمایلاتشان عمل می‌کنند بدون تأمل درباره اینکه چه میل‌هایی را باید و چه تمایلاتی را نبایستی داشته باشند .

احتمالاً اشخاص زیادی را می‌شناسید که در قبال برخی امیالشان اینچنین هستند. لیکن افراد کمی نسبت به همه تمایلاتشان به صورت اجباری عمل می‌نمایند . به نظر فرانکفورت چنین افراد شروری اساساً شخص نخواهند بود . آنها قابلیت تمایلات دسته دوم را در مورد میلهای دسته اول که بایستی منجر به عمل شوند ندارند؛ چنین موجوداتی فاقد شرایط آزادی اراده هستند . آنها به سادگی به سوی امیال دسته اول خود کشیده می شوند بدون هیچ تأملی بر روی تمایلاتی که بایستی یا نبایستی داشته باشند .

نظریه‌های اراده آزادی از قبیل آموزه فرانکفورت «تئوری‌های سلسله مراتبی» HIERARCHICAL THEORIES) نامیده شده‌اند چرا که این نظریه‌ها اشاره دارند به اراده‌ها و میل‌های برتر (میل‌ها و انگیزه‌هایی درباره میل‌ها و انگیزه‌های دیگر). تئوری‌های سلسله مراتبی از بسیاری جهات اصلاح گر سازگارگرایی سنتی هستند چرا که گزارشی جدید از آزادی اراده ( و نیز آزادی فعل) و بیانی تواناتر از انسان دارای سطوح برتر انگیزه فراهم می نمایند . لیکن به یاد داشته باشیم که این نظریه‌ها همچون نظریه فرانکفورت به هر حال تئوریهای سازگارگرایانه از آزادی اراده هستند ، هرچند که به ورای سازش‌دهی سنتی می روند . همانطور که فرانکفورت می گوید «قابل درک است که چنانچه به صورت علّی معلوم باشد که یک شخص در خواستن خواسته های خود آزاد است» یا «اراده ای را دارد که می خواهد داشته باشد» (بر خلاف فرد معتاد ناخواسته) و «چنانچه این قابل درک باشد پس مشخص است که آن شخص از اراده آزاد بهره می‌برد.»

در واقع بر مبنای تئوری فرانکفورت برای اراده آزاد حتی لازم نیست که فاعل «بتواند جز این را یعنی امکان‌های جایگزین را انجام دهد» ( مثال‌های فرانکفورتی به ما می‌گوید که مسئولیت مستلزم توانایی انجام نحو دیگر نیست .) یعنی اگر شما آزادی اراده در معنای فرانکفورتی داشته باشید ـ یعنی اراده‌ای را داشته باشید که خواهان داشتن آن هستید و بتوانید بدون اجبارهای درونی یا بیرونی خود عمل کنید ـ در این صورت دیگر چرا شما خواهان انجام نحوه دیگر باشید؟ به این ترتیب فرانکفورت گزارش سلسله مراتبی جدیدی را از اراده آزاد فراهم می‌نماید که سازگار با موجبیت گرایی است و مستلزم توانایی انجام نحوه دیگر نیز نیست.»

منبع: درآمدی امروزین بر آزادی اراده (۲۰۰۵) (صص ۹۵-۹۳)