امام رضا ع و تبیین عقائد اسلامی

روزگاری که امام رضا ع می زیست, مسایل علمی خاص رونق گرفته وباامور سیاسی و اجتماعی در هم تنیده شده بود امام در این زمان از نظر سیاسی کاملا محدود وقیامهای اجتماعی علیه حاکمان عباسی رو به فزونی گذاشته وبحرانهای فکری وسیاسی برجامعه حاکم بود

روزگاری که امام رضا (ع) می زیست، مسایل علمی خاص رونق گرفته وباامور سیاسی و اجتماعی در هم تنیده شده بود. امام در این زمان از نظر سیاسی کاملا محدود وقیامهای اجتماعی علیه حاکمان عباسی رو به فزونی گذاشته وبحرانهای فکری وسیاسی برجامعه حاکم بود.

عوامل مختلفی درنشاط علمی عصرامام رضا(ع) مؤثربوده، بحرانهای فکری و ورود ملل مختلف به اسلام وجودفرقه های مذهبی که با افکار مختلف سؤالات کلامی وفلسفی، خود را به ساحت اسلام عرضه می کردند، وسعت سرزمین اسلامی و آزاد بودن مهاجرت ملیتهای مختلف در این جغرافیای بزرگ، سبب تبادل افکار به شکل گسترده ای می شد. این افکار برای پاسخ یافتن بیشتر به مکتب ائمه (ع) رجوع و پاسخ می گرفت و از سرچشمه علوم به تولید علوم مختلف منجر می شد.

چنان که در صدر اسلام پس از پیامبر(ص) امیر مؤمنان (ع) تنها فردی بود که از عهده پاسخ واقعی پرسشگران بر آمد. در دوره عباسیان بیان مسایل کلامی و عقلی و فلسفی پر رونق و گرایش عمومی در جامعه به عقلگرایی بیشتر بود. معتزله در این بستر اجتماعی شکل گرفت، و مورد حمایت خلیفه عباسی واقع شد، این گرایشها جامعه را نیز تحت تأثیر قرار داد. امام رضا (ع) نیز در این دوره شیعه را از این جهت تقویت می کرد .

از مسایل مهم اندیشه علمی اسلام که قرنها بر سر آن، میان علما اختلاف بوده، عقلگرایی در مسایل دینی است که سبب پیدایش فرقه های متعددی در جهان اسلام شده است. عصر امام رضا (ع) نیز منازعات معتزله و اشاعره و فرقه های دیگر رواج داشت؛ بیت الحکمه تأسیس شده، به واسطه ترجمه آثار یونانیان افکار فلسفی و عقلی به جهان اسلام وارد شد و علمای اسلام را به تکاپو وا داشت، تا پاسخ این شبهات و سؤالات را بیابند، دوره مأمون اوج منازعات کلامی بود.

بعد از مأمون نیز این بحثها تا قرن ششم و هفتم در بین علما و دانشمندان وجود داشت. معتزله تأثیرات علمی و فکری در جهان اسلام به وجود آوردند، عقلگرایی معتزلی به نوبة خویش جامعه اسلامی را در مقابل افکار وارداتی مسلح نمود، اگر چه افراط و تفریط نیز در کار آنها آسیبهایی فکری بسیاری در پی داشت.

در واقع جهت گیری عملی و علمی ائمه این بود که با اندیشه های سلفی و انحرافی به شدت برخورد و مبارزه شود. امام رضا (ع) در این دوره از اسلام اصیل و اندیشه های ناب پیامبر اکرم(ص) به شیوه های ذیل دفاع کرد:

۱) روش علمی:

▪ پا سخگویی به شبهات علمی وعقیدتی مردم در زمینه های مختلف

▪ برگزاری جلسات علمی و تربیت شاگردان و نخبگان که حافظ وناشرمیراث علمی وعملی معصومان بودند.

ج) شرکت در مناظرات علمی و کلامی که با حضور، رهبران مذاهب و ادیان فراهم می شد.

۲) روش عملی:

▪ دفاع ازامامت دربرابر واقفیان(کسانی که امامت امام رضا(ع) را قبول نکرده وباور به زنده بودن امام کاظم (ع) داشتند) .

▪ مواضع کلامی در برابر مأمون.

▪ ارتباط با مردم و حضور در جمع آنها. اما آنچه منظور نظر این نوشته است، نقش امام رضا(ع) در ترویج عقاید کلامی است که به نکاتی در این خصوص اشاره می شود:

● روایات کلامی امام (ع) در باب توحید

▪ آفرینش

برخی از مادیون برای آفرینش آفریننده قائل نیستند. و اساس افکار آنها بر روی همین فکر و اندیشه شکل می گیرد، بنابراین درباره تمام مسایل بر محور مادی بحث و نظر می دهند، مکاتب سرمایه داری و امپریالیستی امروز نیز چنین تحلیلی از هستی دارند.

در عصری که امام رضا(ع) زندگی می کرد، عده ای بر این نظریه معتقد بودند، لذا مباحثی پیش می آمد و آن حضرت نظر خود را درباره مبادی جهان و علل حدوث و آفرینش بیان می فرمودند، این گروه در آن دوره به زنادقه معروف بودند روزی جماعتی از زنادقه به حضور حضرت رسیدند و درباره خداوند سؤال کردند و حضرت آنها را مجاب فرمود و درباره مسایل فلسفی نظیر، این و کیف و ادراک و حس، در مورد خداوند بحث و درباره نظم حاکم بر آفرینش و وجود انسان و کهکشان سخن گفتند.

فردی درباره حدوث عالم در آفرینش سؤال کرد آن حضرت پاسخ داد، تو پیش از این نبودی و خود می دانی که خودت را هستی ندادی و وجود خود را مدیون کسی هستی که او نیز محتاج به یک آفریننده است.

مسایلی از این قبیل درباره آفرینش و خلقت و حدوث و قدم عالم سؤال می کردند و آن حضرت پاسخ می داد: اینها از مسایل عقلی و فلسفی بودند که بر اثر ترجمه دانشهای یونانی در جامعه، بروزکرده بود و برای مردم تازگی داشت، اگر چه این مباحث در کلام معصومین پیشین وجود داشت، ولی چندان مطرح نبود، امام رضا (ع) این مبادی عقلی را احیا کرد.

▪ رؤیت خدا

درباره رؤیت خداوند نیز که از مباحث جدی و پر سر و صدای فِرَق مختلف بود، روایاتی از حضرت نقل شد: ابومره روزی به حضور حضرت رسید و سؤال کرد: ما رؤیت خداوند و کلام او را تقسیم کردیم بین انبیاء: موسی و محمد.

حضرت فرمود: این ایده، هرگز درست نیست، او را چشمها نبیند و علوم نتواند احاطه کند.

با استناد به آیه ۱۰۹ سوره طه، فرمود: اگر چشم او را ببیند ماهیت باید داشته باشد، یعنی علوم او را احاطه خواهد کرد چشم باید او را هرگز نبیند، بلکه با قلبش آیاتی از خداوند را مشاهده نماید.

در این بحث آن حضرت به ماهیت با عبارت (صورت البشر) و احاطه علم به کیف و اَین اشاره فرموده است امام با استدلال برهانی بر اینکه اگر خداوند به چشم دیده شود لازم می آید که محدود به زمان و مکان باشد و خدائی که محدود و دارای جسم باشد ، باید عوارضی که بر جسم عارض می شود مثل پیری و مرگ به او نیز وارد شود در این صورت با انسان فرقی نخواهد داشت، بنابراین ذات خدا از این نسبتها پاک است، چون چیز قابل مشاهده دارای ماهیت می شود که باید عوارض ماهیت بر او عارض شود، لازمه دیگر جسمانیت و رؤیت شرک است که باید خداوند شریکی داشته باشد در حالی که قرآن کریم و معارف دینی خداوند را، بری از شرک و جسمانیت و رؤیت دانسته اند، بنابراین افکار قائلین به رؤیت خداوند باطل و خرافه و نقیض قرآن و سیره و گفتار نبوی است.

امام رضا (ع) با این موضع گیری در ابطال این نظریات به استدلال و برهان فلسفی و کلامی پرداخت چون شبهات وارده از این مجری بود که امام، به تناسب مجراهای شبهه آنها را پاسخ می گفت .

▪ قضا و قدر و جبر و اختیار

قضا و قدر از جمله مسایل مهم و ریشه دار دوره امام رضا (ع) بود، که از صدر اسلام وجود داشت؛ امویان جبر را توسعه می دادند و طرفدار جبر بودند، لذا اهل حدیث نیز که ریشه آنها در زمان امویان شکل گرفته بود، اغلب طرفدار این اندیشه بودند. معتزله در مقابل آنها قائل به تفویض و اختیار کامل بودند، امام(ع) علیه السلام در این خصوص، استناد به حدیثی ازامام سجاد وموضع امام صادق (ع) در مقابل آنان کرد و دیدگاه اهل بیت را مطرح و مفهوم آن را برای آنان بیان کرد:

محمد بن ابی نصر بزنطی پرسید، برخی از شیعه قائل به جبر و برخی به تفویض (اختیار) شده اند ، حضرت در پاسخ به او فرمود، بنویس: «به نام خداوند بخشنده مهربان. فرمود: علی بن الحسین. ای فرزند آدم به مشیت من و به قدرت من فرائض را انجام می دهی و با نعمتی که به تو داده ام (قدرت) به گناه من اقدام می کنی تو را بینا و شنوا قرار داده ام، گناهان از تو و به اختیار توست، نیرویی که به تو دادم حسنات را به وسیله آن انجام می دهی و نسبت دادن کارهای نیک به من شایسته است، چون من قدرت را در تو برای اعمال خیر داده ام تا بوسیلة نیروی الهی به تعالی برسی و به غایت آفرینش راه یابی، نه اینکه با معاصی از هدف و غایت آفرینش باز مانی...»

امام (ع)در مقابل جبریه موضع سر سخت می گرفت و می فرمود: «کسانی که جبری هستند به آنها زکات و صدقات ندهید و شهادتش را نپذیرید.»

و در کلامی دیگر می فرماید: هر کس قائل به جبر و تشبیه باشد (مشبهه) کافر و مشرک است ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. به خاطر اینکه اینها فاسد العقیده می شوند، لذا شهادتشان مشروع نیست، از این رو امام شهادت آنها را باطل می داند. فلسفه موضع گیری ائمه دربرابر افکاری نظیر جبر این است که انسان را ازحالت انفعال وسازش باظلم وزندگی ذلت بار خارج کرده وبفهمانند که انسان برسرنوشت خودمختار، ودردگرگون ساختن جامعه وپیشرفت آن، نقش مستقیم دارد که مضمون آیه کریمه :«ان ا... لایغیر ما بقوم حتی یغیر مابانفسهم....رعد/۱۱»می باشد ائمه با درنظر گرفتن پیامدهای سیاسی واجتماعی جبر و...برای انسانیت با آن مخالفت می کردند.

در زمینه جبر و تفویص دهها روایت مهم که دربردارندة مواضع امام درمقابل این اندیشه است به ما رسیده است. اگر روشنگریهای امام نبود، نه تنها اسلام از بین می رفت، بلکه قرآن نیز با تفاسیر غلط، در معرض تحریف قرار می گرفت .

● ایمان و کفر و مراتب ایمان

یکی از مباحثی که در عقاید فرقه های منحرف مطرح شده و آنها بدون توجه به فضیلت ایمان با علوم ناقص خود درباره آن نظر داده اند، مسأله ایمان است. برخی گفته اند بین ایمان و کفر جایگاهی است که نه کفر است نه ایمان. برخی گفته اند ایمان دارای مراتب و برخی آن را غیر قابل ترقی و نقصان دانسته اند. از این رو ائمه(ع) هر یک به مناسبت ضرورت و اقتضای حال، در این باره روایات فراوانی ذکر کرده اند که در منابع شیعه، این بحث به عنوان یک باب مجزا و یک بخش مهم ذکر شده است، مرحوم مجلسی بخشهایی از بحار الانوار خود را به این موضوع اختصاص داده است، تاریخچه ورود این مباحث به صورت مجادله از مرجئه شروع شده، آنها بدون تامل در آیات قرآن گرفتار تناقض در این مسأله شده و به تاخر عمل از ایمان و مباحثی از این قبیل شدند، بنابراین این مسأله به بحث دامنه داری در بین اندیشه اسلامی تبدیل شد و هر یک از فرقه ها، در این زمینه به ارائه نظریات خود پرداختند.

روایاتی نیز از امام رضا(ع) درباره این بحث وارد شده که شیعه و مسلمانان را به رأی صواب در این مسأله هدایت فرمودند، آن حضرت، ایمان را مقدم و افضل از اسلام و دارای درجاتی دانسته که برای کسب هر یک از درجات عمل لازم است، ذکر خصایص مومن و کسی که به درجه ایمان رسیده از جمله مواردی است، که برای تبیین ایمان و درجات آن بکار برده شده، در تعریف ایمان با استناد به روایات رسول ا.. (ص) چنین فرمودند: ایمان شناخت قلبی و اقرار زبانی و عمل به ارکان است.

امیرعلی حسنلو