موسیقی آیینی ایران

پانزدهمین جشنواره موسیقی ذكر و ذاكرین به مدت سه روز از ۲۵ تا۲۷ اردیبهشت در استان گلستان برگزار شد كه در این جشنواره بسیاری از چهره های شاخص موسیقی آیینی, حكمی و مذهبی ایران به اجرای برنامه پرداختند

در طول جشنواره سه ویژه نامه منتشر شد كه اغلب به مصاحبه با گردانندگان جشنواره مانند ایرج نعیمایی(دبیر جشنواره) و هنرمندان حاضر در جشنواره مانند سیداحمد حسینی(هنرمند موسیقی مقامی استارآبادی/كتولی) و... اختصاص داشت. ضمن آنكه در این ویژه نامه مقالات خوبی نیز از بعضی از محققان مانند جهانگیر نصری اشرفی(مسئول ستاد علمی-پژوهشی جشنواره)، احمد صدری، موسی جرجانی و... به چاپ رسیده است. در اثنای این مراسم مقالات متعدد و درخور توجهی نیز توسط محققان و پژوهشگران موسیقی قرائت شد كه برخی از آنها در مجموعه ای با عنوان «مجموعه مقالات در باره موسیقی آیینی، حكمی و مذهبی ایران» در دو جلد چاپ شد كه نظر به اهمیت و ارزش این مقالات، در ادامه به برخی از عناوین و ویژگی های این مقالات اشاره می شود، به این امید كه این مجموعه بتواند مورد استفاده محققان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و هنر آیینی- حكمی ایران قرار بگیرد.

مجموعه مقالات موسیقی آیینی ایران شامل مقالات و رسالاتی است كه هر یك از نظر محتوا و مضمون از باور مذهبی و آیینی برخوردار است كه به یكی از دسته های موسیقی مذهبی، حكمی و آیینی می پردازد. این مجموعه دو جلدی مجموعا ۲۳ مقاله را شامل می شود كه به قلم ۱۹ محقق موسیقی آیینی نوشته شده است. با این توضیح كه ۴مقاله را جهانگیر نصری اشرفی و۲ مقاله را هوشنگ جاوید نوشته است و بقیه هركدام یك مقاله ارائه كردند.

«نقل های دینی-مذهبی و راویان آن در ایران» عنوان نخستین مقاله این مجموعه است كه به قلم جهانگیر نصری اشرفی نوشته شده است. وی در این مقاله «نقل های مورد استفاده در نواحی ایران» را كه «از مضمون دینی- مذهبی برخوردارند» توضیح داده است. این گروه از نقل ها به اشكال مختلفی مسائل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و به بازپرورش آنها می پردازند. وی نقل ها را در پنج گروه طبقه بندی كرده است و مصادیق هریك را نیز بیان نمود:۱-نقل هایی كه مستقیما تعدادی از احادیث قرآنی یا روایات افواهی را به عنوان جوهر داستانی خود برگزیده اند.۲- نقل هایی كه با استفاده از اعتقادات و باورهای دینی یك سلسله اخلاقیات را به عنوان اصل پیام خود مورد توجه قرار می دهند؛ مانند: دینداری، تقوی. ۳- نقل هایی كه مستقیما در رابطه با معنویات خاص و یا كرامات انبیا و اولیا و امامان شیعه است؛ مانند: نقل ضامن آهو۴- نقل هایی كه در رابطه با زندگی افراد خاصی است كه در راه دین دست از تمنیات دنیوی شستند؛ مثل نقل ابراهیم ادهم.۵- نقل حكایت اولیا و یا افرادی كه در راه گسترش دین اسلام فداكاری بی مانندی انجام دادند، مانند داستان زندگی سلمان در جنوب ایران و باباروشن در میان تركمن ها.

نصری اشرفی در ادامه در بخش راویان موسیقی دینی و مذهبی می نویسد: «پایبندی به مناسك و سنن دینی و مذهبی یكی از بارزترین خصایص ایرانیان است، از همین روست كه آنان برای حفظ و بقای این گونه سنت ها، پیوسته از انواع بدایع ذوقی و هنری سود برده اند. آنچه مسلم است دو انگیزه یعنی ارائه و عرضه هنرمندان و اعتقادات و باورهای مذهبی و همچنین حفظ و گسترش الحان موسیقی ملی در پناه اعتقادات دینی، زمینه ساز گروه هایی شد كه از آنان به عنوان راویان موسیقی دینی و مذهبی یاد می شود.» وی ۱۷ عنوان را برای راویان انتخاب می كند و به شرح تاریخی و علمی هریك از این مولفه ها می پردازد كه عبارتند از: فضایل خوان، مناقب خوان(منقبت خوان)، نعت خوان، پرده خوان، درویش خوان (درویش خوانی)، چاووش خوان(چاووش)، پامنبری خوان، روضه خوان، اذان گو، حافظ (قرآن خوان-قاری)، مداح(مدح خوان)، ذكر(ذكر،تلقین، سماع)، مناجات خوان، سحرخوان، نوحه خوان، مرثیه خوان و تعزیه خوان.

«موسیقی دینی _ موسیقی مذهبی» عنوان مقاله هوشنگ جاوید است كه وی در این مقاله به تعریف موسیقی دینی و مذهبی پرداخته و می نویسد: «هنگامی كه می گوییم موسیقی دینی هدف و منظورمان مجموع نغمه هایی است كه كلام خداوندی را به شكلی زیبا در روان و جان مخاطب رسوخ می دهد. در این مرحله به مراتبی بس شگرف بر می خوریم، چرا كه این محمل آهنگین دارای گونه گونی نیز می شود.»

وی معتقد است كه در موسیقی مذهبی در اولین مرحله نگرش به طور مطلق در خدمت تبلیغ دین و كلام الهی قرار نمی گیرد، درعین حالی كه از این ركن اصلی نیز دوری نمی كند. موسیقی مذهبی حدود گسترده تری نسبت به موسیقی دینی می یابد، چون در این شاخه از موسیقی گونه های بیشتری را می توان یافت كه دارای تعریف نیز می شوند.

جاوید ۱۶ تعریف را حول این موضوع بیان می كند كه عبارتند از: ۱- موسیقی ذكر و نیایش۲- شرح حماسه های قهرمانان

پیرو دین ۳-روایات زندگانی جانشینان پیامبران الهی۴- ذكرهای موسیقایی در باره ائمه ۵- نوحه گری بر ائمه معصومین

۶- مرثیه خوانی و مصیبت خوانی بر منسوبین به پیامبران الهی۷- بشارت خوانی و مولودی خوانی۸- شادخوانی(عیدهای دینی مانند غدیر و فطر) ۹- سوگ خوانی

۱۰- آیین های موسیقی مذهبی(سینه زنی، كرب زنی و زنجیرزنی)۱۱- نمایش واره های موسیقایی مذهبی(مانند تعزیه ها)

۱۲- ترانه های مذهبی(مانند مناقب علوی و فاطمی) ۱۳- موسیقی های بی كلام خبری-توصیفی(كرنازنی یا طبل عزا زدن)

۱۴- موسیقی های بی كلام سوگ های قومی۱۵- آوازهای خبری-توصیفی(چاووش خوانی و اذان)۱۶- روایات كلامی آهنگین (روضه خوانی).

هوشنگ جاوید معتقد است كه مذهب به سبب وسعت یافتن نگرش انسان به دین و خداوند مجموعه گسترده تری را از محمل نغمات در جهت تبلیغ و گسترش بینش و آگاهی انسان ها در حركت در مسیر الی الله در خود جای داده است.

در مقاله «سازشناسی» نوشته ابوالفضل امیردیوانی به شرح سازهایی پرداخته شد كه در مراسم مختلف چون تعزیه به كار برده می شود. وی می نویسد: «در شمار زیادی از شهرها و روستاهای ایران، عمده ترین و متداولترین سازهای تعزیه، شیپور و طبل معمولی بود. در تعدادی از نواحی ایران، از سازهای دیگری مانند دهل، سنج، سرنا، نی و در بعضی نیز از سازهای محلی نیز بهره می گیرند. از زمان ناصرالدین شاه به بعد در تكیه دولت و تكایای اعیان و اشراف، پاره ای سازهای بادی اروپایی نظیر بوگل، ترومپت پیستون دار، قره نی و مانند آنها هم بر سایر سازها افزوده شد. تعزیه خوانان برخی از شهرها و دهات ایران، مخصوصا مناطق اطراف تهران نیز تدریجا سازهای فرنگی مثل «بوگل»كه آن را به زبان عامیانه «بونگ» می نامیدند به كار می گرفتند.» وی سپس این سازها را به سه دسته سازهای بادی سنتی شامل: شیپور، نی، كرنا یا كرنای، سرنا یا سورنای و سازهای كوبه ای شامل طبل، دهل، سنج یا صنج و سازهای بادی فرنگی شامل ترومپت پیستون دار، بوگل و قره نی تقسیم كرد و ویژگی های شكلی و فیزیكی این سازها را به طور مبسوط توضیح داده است.

سیدفؤاد توحیدی در مقاله ای با عنوان «ذكرخوانی دراویش نعمت اللهی» ویژگی ذكرخوانی های این فرقه بزرگ تصوف را توضیح داده و «ذكر» را با تمامی وجوهات آن شرح داده است.

«مكاتب و سبك های آوازی تعزیه» عنوان مقاله ای از جعفر یاری است كه در این مقاله موسیقی تعزیه را به دو بخش تقسیم كرده است: نخست موسیقی آوازی، دوم موسیقی سازی تعزیه.

---